بررسی تغییرات شوری رودخانه به روش هیدروشیمیایی در مناطق بیابانی (مطالعه موردی: رودخانة نمکلان، استان ایلام)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد بیابان‌زدایی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

2 استادیار آبخیزداری، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

3 دانشیار زمین‌شناسی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

چکیده

آب برخی از رودخانه‌های مناطق خشک و بیابانی، ضمن عبور از برخی سازندهای زمین‌شناسی شور شده و کیفیّت آن کاهش می‌یابد. پژوهش حاضر به منشأیابی شوری رودخانة نمکلان در ناحیه‌ای گرمسیری در استان ایلام به روش هیدروشیمیایی می‌پردازد. نمونه‌گیری از آب این رودخانه در چهار فصل سال، از شش نقطه در طول مسیر رودخانة نمکلان و از دو نقطه از رودخانة گدارخوش قبل و بعد از تلاقی با رودخانة نمکلان انجام گرفت. تیپ آب رودخانة نمکلان، کلرور سدیمی بوده و به‌دلیل ماندگاری و عدم تغییر معنی‌دار بیشتر این عناصر در آب، ترکیب شیمیایی آب رودخانه در طول مسیر ثابت است که این موضوع با آزمون آماری t مستقل در سازندهای گچساران و آغاجاری بررسی شد. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از آنالیز نمونه‌ها با استفاده از دستگاه جذب اتمی، میزان املاح و یون‌های مختلف قبل از تلاقی رودخانة نمکلان به گدارخوش، در رودخانة گدارخوش کمتر بوده، امّا پس از اینکه رودخانة نمکلان به گدارخوش می‌پیوندد، میزان این املاح و یون‌ها در رودخانة گدارخوش افزایش معنی‌داری می‌یابد. علّت این تغییر کیفیّت، ورود املاح و یون‌های مختلف از رودخانة نمکلان به رودخانة گدارخوش است. به‌طوری که حداکثر میزان هدایت الکتریکی، نسبت جذب سدیم و کربنات سدیم باقی‌مانده در دی‌ماه در رودخانة نمکلان به ترتیب 336، 75 و 23 برابر مقادیر آنها در رودخانة گدارخوش است. با توجّه به آنالیز نمونه‌ها و تیپ آب رودخانة نمکلان مشخّص می‌شود که منشأ شوری رودخانه، افق‌های نمک‌دار سازند گچساران در منطقه است که به‌طور عمده در عمق قرار گرفته و در محدودة مورد بررسی رخنمون سطحی ندارند و توسّط چشمة مولد رودخانة نمکلان به سطح زمین راه می‌یابد.
 

کلیدواژه‌ها


احمدی، طیبه؛ رحیمی چاکدل، عزیز؛ برجسته، آرش (1390) نقش سامانه شکستگی سازند تبخیری گچساران در الگوی آبراهه‌های ناحیه لالی-گتوند در شمال استان خوزستان، مجموعه‌مقالات سی‌امین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور.
اکبری ولنی، هوشنگ؛ مصباح‌زاده، طیبه؛ اسکندری دامنه، حامد (1396) آنالیز و بررسی پارامترهای کیفی آب زیرزمینی با کمک نمودارهای کالینز و شعاعی، چهارمین کنفرانس بین‌المللی برنامه‌ریزی و مدیریت محیط‌زیست، دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران، تهران.
بهرامی، مهدی؛ معاضد، هادی؛ زارعی، حیدر؛ صادقی لاری، عدنان (1388) بررسی تأثیر سازند گچساران بر کیفیّت آب رودخانة زهره در کهکیلویه و بویراحمد، هشتمین سمینار بین‌المللی مهندسی رودخانه، دانشگاه شهید چمران، اهواز.
بهزاد، اردوان؛ حمزه، فرهاد (1388) بررسی تأثیر سازندهای زمین‌شناسی بر روی کیفیّت آب آبخوان دهدشت غربی، جغرافیا، 3 (11)، صص. 112-93.
ثروتی، محمدرضا؛ موغلی، مرضیه؛ شافعی، راحله؛ کسرائیان، علی (1391) تأثیر گنبد نمکی کنارسیاه بر منابع آب و خاک دشت کنارسیاه (فیروزآباد - استان فارس)، جغرافیای طبیعی، 5 (16)، صص. 88-77.
جباری، ایرج (1393) نقش ویژگی‌های زمین‌شناسی و زمین‌ریخت‌شناسی در آلودگی رودخانة سیروان، جغرافیا و پایداری محیط، 4 (12)، صص. 42-27.
خسروشاهی، محمد؛ محمودی، فرج‌اله؛ کاشکی، محمدتقی (1390) محدوده‌های بیابانی ایران با تأکید بر نقش عوامل زمین‌شناختی مؤثّر در تشکیل آنها، علوم زمین، 20 (80)، صص. 22-15.
رئیسی، عزت‌اله؛ زارع، محمد؛ رضایی، محسن (1378) استفاده از ایزوتوپ اکسیژن 18 در تعیین منشأ شوری چشمه‌های کارستی رحمت، سوّمین همایش انجمن زمین‌شناسی ایران، دانشگاه شیراز.
زارعی، مهدی؛ رئیسی اردکان، عزت‌اله (1390) منشأ شوری آبخوان‌های کارستی و آبرفتی منطقة کنارسیاه به روش هیدروشیمیایی و ایزوتوپی، پانزدهمین همایش انجمن زمین‌شناسی ایران، دانشگاه تربیت معلم تهران.
طهماسبی، اصغر (1377) بررسی عوامل مؤثّر در شور شدن آب‌وخاک و گسترش بیابان در حوضة رودخانة شور اشتهارد، پایان‌نامة کارشناسی ارشد رشتة بیابان‌زدایی، استاد راهنما: دکتر سادات فیض‌نیا، دانشگاه تهران.
فروغی، عبدالمجید؛ ارشم، عزیز؛ خسروی‌نیا، احسان؛ اصغری پوردشت بزرگ، نظام (1389) بررسی عوامل افزایش شوری آب کارون در حوزة آبخیز کارون میانی (مطالعة موردی: ایستگاه سدّ کارون تا گدارلندر)، اوّلین همایش ملّی مدیریت منابع آب اراضی ساحلی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، گروه مهندسی آب.
فریادی، سعید؛ شاهدی، کاکا؛ نباتپور، محدثه (1391) مطالعه پارامترهای کیفیّت آب رودخانه تجن با استفاده از تکنیک‌های آماری چند متغیره، پژوهشنامة مدیریت حوزه آبخیز، 3 (6)، صص. 92-75.
فکوری دکاهی، بهمن؛ مظاهری، مهدی؛ محمدولی سامانی، جمال (1396) ارزیابی راه‌کارهای کاهش شوری آب رودخانة کارون با استفاده از سناریوهای مدیریتی، نشریة مهندسی عمران امیرکبیر،50 (2)، صص. 256-245.
فیض‌نیا، سادات (1376) بیابان‌زایی ناشی از ویژگی‌های زمین‌شناسی ایران، مطالعة موردی: گنبدهای نمکی، مجلّة بیابان، 2 (4-1)، صص. 58-47.
قاسمی، علی؛ چراغی، سعید؛ فکری، حسن (1385) بررسی اثرات ذخایر نمکی بر آلودگی منابع آبی (گنبد نمکی نازی در استان چهارمحال و بختیاری)، ششمین همایش ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست در معادن و صنایع معدنی محیط‌زیست، شرکت معدنی و صنعتی چادرملو تهران.
کلانتری، نصرت‌اله؛ محمدی بهزاد، حمیدرضا (1392) بررسی منابع تغذیه چشمه‌های کارستی سبزآب و بی‌بی تلخون با استفاده از ایزوتوپ‌های پایدار اکسیژن 18 و دوتریم، نخستین همایش ملّی کاربرد ایزوتوپ‌های پایدار، دانشگاه فردوسی، مشهد.
محمدی بهزاد، حمیدرضا؛ کلانتری، نصراله؛ بیگلری، بابک؛ ترابی کاوه، مهدی (1395) بررسی منشأ شوری آب رودخانة زهره در پایین‌دست سدّ چم‌شیر و قابلیّت آن برای مصارف کشاورزی، زمین‌شناسی کاربردی پیشرفته، 6 (21)، صص. 83-74.
معتمد، احمد (1376) کواترنر (زمین‌شناسی دوران چهارم)، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
معیری، مسعود؛ احمدی‌نژاد، یعقوب (1385) پدیدة دیاپیریسم و تأثیر آن بر آلودگی رودخانة شور دهرم، پژوهش‌های جغرافیایی، 38 (1)، صص. 45-33.
نخعی، محمد؛ موسائی، فیروز؛ رمضانی، اکبر؛ امیری، وهاب (1390) ارزیابی کیفی رودخانة کارون و سرشاخه‌های آن در استان چهارمحال و بختیاری، زمین‌شناسی ایران، 5 (20)، صص. 72-59.
ویسی، شادمان؛ هوشمند، عبدالرحیم؛ پناهی، مصطفی (1389) بررسی منشأ شوری منابع آب زیرزمینی با استفاده از GIS (مطالعة موردی دشت گتوند عقیلی)، سوّمین همایش ملّی مدیریت شبکه‌های آبیاری و زهکشی، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکدة مهندسی علوم آب.
Ahmed, M. K., Baki, M. A., Islam, M. S., Kundu, G. K., Sarkar, S. K., Hossain, M. M. (2015 a). Human Health Risk Assessment of Heavy Metals in Tropical fish and Shell fish Collected from the River Buriganga, Bangladesh, Environmental Science and Pollution Research, 22 (20), pp. 15880-15890.
Ahmed, M. K., Shaheen, N., Islam, M. S., Al-Mamun, M. H., Islam, S., Banu, C. P. (2015 b). Trace Elements in Two Staple Cereals (Rice and Wheat) and Associated Health Risk Implications in Bangladesh. Environmental Monitoring and Assessment, 187 (6), pp. 326-336.
Dipak, P. (2017) Research on Heavy Metal Pollution of River Ganga: A Review, Annals of Agrarian Science, 15 (2), pp. 278-286.
Fernández, A. C., Fernández, A. M., Domínguez, C. T., Santos, B. L. (2006) Hydrochemistry of Northwest Spain Ponds and Relationships to Groundwaters, The Ecology of the Iberian Inland Waters: Homage to Ramon Margalef, 25 (1-2), pp. 433-452.
Islam, M. S., Ahmed, M. K., Habibullah-Al-Mamun, M., Hoque, M. F. (2015) Preliminary Assessment of Heavy Metal Contamination in Surface Sediments from a River in Bangladesh, Environmental Earth Sciences, 73 (4), pp. 1837-1848.
Jeevanandam, M., Kannan, R., Srinivasalu, S., Rammohan, V. (2007) Hydrogeochemistry and Groundwater Quality Assessment of Lower Part of the Ponnaiyar River Basin, Cuddalore district, South India, Environmental Monitoring and Assessment, 132 (1-3), pp. 263-274.
Kim, T. H., Kang, J. H., Kim, S. H., Choi, I. S., Chang, K. H., Oh, J. M., Kim, K. H. (2017) Impact of Salinity Change on Water Quality Variables from the Sediment of an Artificial Lake under Anaerobic Conditions, Sustainability, 9 (8), pp. 1-8.
Knut, B., Kjetil, G. (1994) Salinity Variations in North Sea Formation Waters: Implications for Large-Scale Fluid Movements, Marine and Petroleum Geology, 11 (1), pp. 5-9.
Mir Mohammad, A., Mohammad Lokman, A., Md. Saiful, I., Md. Zillur, R. (2016) Preliminary assessment of heavy metals in water and sediment of Karnaphuli River, Bangladesh, Environmental Nanotechnology, Monitoring & Management, 5, pp. 27-35.
Mosaffaie, J. (2016) Application of Artificial Neural Network, Multiple-Regression and Index-Flood Techniques in Regional Flood Frequency Estimation, International Journal of Water, 10 (4), 328-342.
Mosaffaie, J., Ekhtesasi, M. R., Dastorani, M. T., Azimzadeh, H. R., Zare Chahuki, M. A. (2015) Temporal and spatial variation of the water erosion rate, Arabian Journal of Geosciences, 8 (8), 5971-5979.
Obiefuna, G. I., Sheriff, A. (2011) Assessment of Shallow Ground Water Quality of Pindiga Gombe Area, Yola Area, NE, Nigeria for Irrigation and Domestic Purposes, Research Journal of Environmental and Earth Sciences, 3 (2), pp. 131-141.
Paolo, V., Queenie, C., Aneire, K. (2011) Climate Change Impacts on Water Salinity and Health, Epidemiology and Global Health, 1 (1), pp. 5-10.
Wilcox, L. V. (1955) Classification and use of irrigation waters, US Department of Agriculture, Circ. 969. Washington, DC.
Xie, X., Jiu, J. J., Li, S., Cheng, J. (2003) Salinity Variation of Formation Water and Diagenesis Reaction in Abnormal Pressure Environments, Science in China Series D: Earth Sciences, 46 (3), pp. 269-284.
Zhao, C., Shen, B., Guan, D., Wang, X. (2004) Groundwater Chemical Test in Hotan Subproject Area and Counter Measures for Exploitation, Proceedings 7th International Regional conference on Environment and water, China, 2, pp. 1028-1032.