تغییر کاربری اراضی؛ پاشنه آشیل مدیریت بحران‏های زیست‏ محیطی، عوامل و پیامدها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار مدیریت منابع زمین، بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرمانشاه، ایران

2 استادیار مرتعداری، بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرمانشاه، ایران

چکیده

امروزه جنگل‏ها، مراتع، حریم رودخانه‏ها، سواحل، آبشارها، رخسار‏ه‏های کوهستانی و عارضه‏های خاصّ بیابانی، به‌عنوان میراث عمومی، تکیه‏گاه اصلی مقابله با تغییرات آب‏و‏هوایی و دستیابی به کشاورزی پایدار مورد توجّه روزافزون واقع شده و به‏همین دلیل، تغییر کاربری آنها پیامدهای چالش‏برانگیزی را به‌دنبال دارد. در این پژوهش، عوامل تغییر کاربری و پیامدهای آن مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق، مبتنی بر تحلیل نتایج پژوهش‏های مختلف نگارندگان و نیز بهره‏مندی از نتایج تحقیقات مرتبط و معتبر انتشاریافته در این زمینه و در نهایت گوشزد نمودن برخی راهکارهای اجتناب‌ناپذیر است. نتایج این بررسی نشان داد که عوامل تغییر کاربری به‌طور عمده ریشه در نظام مالکیت زمین، قوانین و مدیریت کنونی منابع طبیعی، سیاست‏های دولت، روند خرید و فروش زمین‌های کشاورزی، گسترش بی‏رویة شهرها و لابی‏گری در مقیاس محلّی دارد. متأسّفانه، تغییرات اقلیمی دو دهة اخیر، زمینة خشکی و تغییر کاربری جنگل‏ها، تالاب‏ها، چمنزارهای طبیعی، مراتع مرغوب و بستر رودخانه‏ها را فراهم نمود که پیامدهای منفی آن، آسیب شدید به خاک، تشدید تغییرات اقلیمی (از طریق تشدید انتشار گازهای گلخانه‏ای)، کاهش کیفیّت زمین‌های کشاورزی و آلودگی منابع آب در درجة اوّل است. بدون شک، تداوم این تغییرات ناخوشایند، تشدید و گسترش جغرافیایی پدیده‏های بیابان‌زایی، سیل و ریزگرد خواهد بود؛ بنابراین، تغییر کاربری اراضی، چالش اصلی پایداری کشاورزی و محیط‏زیست بوده و در صورت ادامة روند فعلی، بحران‏های ملموس‏تری از قبیل نایابی منابع آب، مهاجرت و خسارات هنگفت اقتصادی دور از انتظار نخواهند بود. اعتقاد بر این است که تغییر کاربری اراضی در کشور ایران شدید است و برای مهار پیامدهای بحرانی ناشی از آن، چاره‏ای جز توقف و مقابله با آن در قالب مدیریت جامع و فراگیر نیست.
 

کلیدواژه‌ها


اعتماد، گیتی (1377) شهرنشینی در ایران، انتشارات آگاه، تهران.
بابایی فینی، ام‌السلمه؛ علیجانی، بهلول (1392) تحلیل فضایی خشکسالی‏های بلندمدّت ایران، پژوهش‏های جغرافیای طبیعی، 45 (3)، صص 12-1.
بنایی، محمد حسین (1383) منابع و استعداد خاک‌های ایران، خاک‌های ایران؛ تحوّلات نوین در شناسایی، مدیریت و بهره‌برداری، تدوین: محمدحسین بنایی؛ عزیز مؤمنی؛ محمد بای‏ بوردی؛ محمد جعفر ملکوتی، انتشارات سنا، تهران، صص. 212-161.
بهمنش، جواد؛ آزاد طلاتپه، نسرین؛ منتصری، مجید؛ رضایی، حسین؛ خلیلی، کیوان (1394) اثر تغییر اقلیم بر تبخیر-تعرّق مرجع، کمبود بارندگی و کمبود فشار بخار هوا در ارومیه. دانش آب‌وخاک (دانش کشاورزی)، 25 (2)، صص. 91-79.
پوراحمد، احمد؛ سیف‌الدینی، فرانک؛ پرنون، زیبا (1390) مهاجرت و تغییر کاربری اراضی در شهر اسلامشهر، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 2 (5)، صص. 152-131.
پورمحمدی، محمدرضا؛ جمالی، فیروز؛ اصغری زمانی، اکبر (1387) ارزیابی گسترش فضایی - کالبدی شهر زنجان با تأکید بر تغییر کاربری زمین طی دورة 1388-1355 (2005-1975)، پژوهش های جغرافیایی، 63 (40)، صص.46-29.
حشمتی، مسیب؛ قیطوری، محمد؛ پرویزی، یحیی؛ شهبازی، خسرو؛ شیخویسی، مراد؛ سلیمانی، حسین (1392) تأثیر تغییر کاربری اراضی بر پایداری خاکدانه و کربن آلی خاک در حوزة آبخیز مرک استان کرمانشاه، مجموعه‌مقالات اوّلین همایش ملّی مدیریت منابع طبیعی، دانشگاه گنبد.
حشمتی، مسیب، قیطوری، محمد، پرویزی، یحیی، شیخویسی، مجید و عرب‌خدری، محمود (1395 الف) نقش سطوح آبگیر باران در کاهش خشکیدگی بلوط، پنجمین همایش سامانه‌های سطوح آبگیر باران، انجمن سطوح آبگیر باران، صص. 19-1.
حشمتی، مسیب؛ قیطوری، محمد؛ عرب‌خدری، محمود، پیروان، حمیدرضا؛ باقریان، رضا (1395 ب) پیامدهای تبدیل جنگل‏های زاگرس به دیمزار بر کیفیت خاک در حوزه مرک استان کرمانشاه، ترویج و توسعه آبخیزداری، 4 (14)، صص. 8-1.
حشمتی، مسیب؛ قیطوری، محمد؛ پرویزی، یحیی؛ احمدی، محمد؛ شیخویسی، مراد؛ سلیمانی، حسین؛ پیروزی‏نژاد، نوشین؛ عرب‌خدری، محمود؛ حسینی، مجید؛ شادمانی، علیرضا؛ محمدی‏شکوه، ارسلان (1396 الف) ارزیابی اثرات سامانة جمع‏آوری رواناب و قرق بر ذخیرة رطوبت و پوشش سطح در جنگل‏های زاگرس در استان کرمانشاه، علوم و مهندسی آبخیزداری ایران، 12 (40)، صص. 104-95.
حشمتی، مسیب؛ قیطوری، محمد؛ شیخویسی، مراد؛ عرب‌خدری، محمود؛ حسینی، مجید (1396 ب) مقابله با خشکیدگی جنگل‏های زاگرس با رویکردهای جمع‌آوری آب باران و حفظ رطوبت خاک به‏منظور مدیریت پیامدهای محیط زیستی آن، جغرافیا و مخاطرات محیطی،6 (23)، صص. 141-125.
درویش‌زاده، علی (1383) زمین‌شناسی ایران، خاک‌های ایران؛ تحوّلات نوین در شناسایی، مدیریت و بهره‌برداری، تدوین: محمدحسین بنایی؛ عزیز مؤمنی؛ محمد بای‏ بوردی؛ محمد جعفر ملکوتی، انتشارات سنا، تهران، صص. 23-9.
رزرین‏کوب، عبدالحسین (1373) تاریخ ایران بعداز از اسلام، انتشارات امیرکبیر، تهران.
فتاحی، محمد (1373) بررسی جنگل‌های بلوط زاگرس و مهم‌ترین عوامل تخریب آنها، انتشارات مؤسّسة تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور. تهران.
فیض‏نیا، سادات؛ حشمتی، مسیب؛ احمدی، حسن؛ قدوسی، جمال (1386) بررسی فرسایش آبکندی سازند مارنی آغاجاری در منطقة قصرشیرین، پژوهش سازندگی در منابع طبیعی، 20 (74)، صص. 40-32.
قاسمی عبدالملکی، یدالله؛ قاجار سپانلو، مهدی؛ بهمنیار، محمدعلی (1395) بررسی تأثیر روش‌های مختلف خاکورزی بر برخی از خصوصیات فیزیکی خاک، پژوهش‏های خاک (علوم خاک و آب)، 29 (3)، صص. 320-309.
قیطوری، محمد؛ حشمتی، مسیب؛ پرویزی، یحیی (1392) تأثیر مدیریت مراتع بر تغییرات کربن آلی خاک و خاکدانه‌ها در چهار منطقة استان کرمانشاه، پژوهش‌های خاک (علوم خاک و آب)، 27 (3 الف)، صص. 357-349.
قیطوری، محمد؛ حشمتی، مسیب؛ پرویزی، یحیی؛ رخشان، شهلا (1393) روندیابی تغییرات کاربری اراضی در حوزة آبخیز مرک استان کرمانشاه، پژوهشگاه دانش‌پژوه، اصفهان.
قیطوری، محمد؛ پرویزی، یحیی؛ حشمتی، مسیب؛ احمدی، محمد (1396) مقایسة کارایی بهره‏برداری‌های مختلف از مراتع بر ترسیب کربن در استان کرمانشاه، تحقیقات مرتع و بیابان ایران 25 (1)، صص. 53-44.
لهاسانی‌زاده، عبدلعلی (1369) تحوّلات اجتماعی در روستاهای ایران، انتشارات نوید،شیراز.
محمدی، حسین؛ تقوی، فرحناز (1386) روند شاخص‌های حدّی دما و بارش در تهران، پژوهش‏های جغرافیایی، 38 (1)، صص. 172-151.
مؤمنی، عزیر؛ ملکوتی، محمد جعفر (1383) وضعیّت کشاورزی ایران، خاک‌های ایران؛ تحوّلات نوین در شناسایی، مدیریت و بهره‌برداری، تدوین: محمدحسین بنایی؛ عزیز مؤمنی؛ محمد بای‏ بوردی؛ محمد جعفر ملکوتی، انتشارات سنا، تهران، صص. 89-72.
میرزایی، حسین (1395). پدیدة خشکیدگی جنگل‏های زاگرس، ایسنا به نقل از مدیر کلّ دفتر حفاظت و حمایت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، http://www.isna.ir/news/930
نوحه‏گر، احمد؛ حیدرزاده، مریم (1390) مطالعة خصوصیات فیزیک - شیمیایی و مورفومتری مناطق خندقی (مطالعة موردی: منطقة گزیر استان هرمزگان، پژوهش‌های فرسایش محیطی، 1، صص. 39-29.
Abahussain, A. A., Abdu, A. Sh., Al-Zubari, W. K., El-Deen, N. A., Abdul-Raheem, M. (2002) Desertification in the Arab Region: Analysis of Current Status and Trends, Arid Environment, 51 (4), pp. 521-545.
Allen, C. C, Macalady, A. K, Chenchouni, H., Bachelet, D., McDowell, M., Vennetier, M., Kitzberger, T., Rigling, A., Breshears, D. (2010) A Global Overview of Drought and Heat-Induced Tree Mortality Reveals Emerging Climate Change Risks for Forests, Forest Ecology and Management, 259 (4), pp. 660-684.
Ayanladea, A. Howard, M. T. (2017) Understanding Changes in a Tropical Delta: A Multi-Method Narrative of Landuse/Landcover Change in the Niger Delta, Ecological Modelling, 364, pp 53-65.
Azad Henareh Khalyani, A., Mayer, M. L., Falkowski, M. J., Muralidharan, D. (2012) Deforestation and Landscape Structure Changes Related to Socioeconomic Dynamics and Climate Change in Zagros Forests, Land Use Sci, (Taylor & Francis), 8 (3), pp. 1-20.
Azarbar, S. M., Ahmadi, H., Khorasani, N., Karami, M. (2006) Investigation Relationship between Wind Erosion and Value of Animal Habitats in Desert Area, Desert Research, l2, pp. 4-13.
Badripour, H. (2006) Country Pasture/Forage Resource Profile, Islamic Republic of Iran, FAO Publication, Italy, Rome.
Bechmann, M., Stalnacke, P., Kværno, S., Eggesta, D., Oygarden, L. (2009) Integrated Tool for Risk Assessment in Agricultural Management of Soil Erosion and Losses of Phosphorus and Nitrogen, Science of the Total Environment, 407 (2), pp. 749-759.
Bertol, I., Engel, F. L., Mafra, A. L., Bertol, O. J., Ritter, S. R. (2007) Phosphorus, Potassium and Organic Carbon Concentrations in Run-Off Water and Sediments Under Different Soil Tillage Systems During Soybean Growth, Soil & Tillage Research, 94 (1), pp. 142-150.
Blanco, H., Lal, R. (2008) Principles of Soil Conservation and Management, Springer Publisher, New York.
Conway, G. R., (2008) Past Successes, In: Pretty, J. (Eds.), Sustainable Agriculture and Food, Earthscan Publisher, London, pp. 290-307.
Costanza, R., Groot, R., Sutton, P. C., Anderson, S. J., Kubiszewski, I., Farber, S., Turner, R. K. (2014) Changes in the Global Value of Ecosystem, Global Environmental Change, 26 (1), pp. 152-158.
Crittenden, N. P., Heinen, M., Balen, D. J. M. Pulleman, M. M. (2015) Soil physical Quality in Contrasting Tillage Systems in Organic and Conventional Farming, Soil & Tillage Research, 54, pp. 136-144.
Fallahzade, J., Hajabbasi, M. A. (2012) Land Use Chang Effects on Carbohydrate Fractions, Total and Particulate Organic Matter of Forest Soils in Zagros Mountains, Applied Science, 12 (4), pp. 387-392.
FAO (2010) Global Forest Resources Assessment 2010, Forestry Paper, Main report (163), Italy, Rome
FAO (2015) Building a common vision for sustainable food and agriculture, principle and approaches. E-ISBN 978-92-5-108472-4 (PDF), Italy, Rome.
FAO (2016) Global Symposium on Soil Organic Carbon, Food and Agriculture Organization (FAO); United Nations, Italy, Rome.
Figgis, P., Mackey, B., Fitzsimons, J., Irving, J., Clark, P. (2015). Valuing Nature: Protected Areas and Ecosystem Services, Australian Committee for IUCN, Sydney.
Gheitury, M., Jafary, M., Azarnivand, H., Arzani, H., Javady, S. A., Heshmati, M. (2012) Contribution of Soil Organic Carbon Levels, Different Grazing and Converted Rangeland on Aggregates Size Distribution in the Rangelands of Kermanshah Province, Iran, African Journal of Agricultural Research, 7 (6), pp. 2622-2631.
Gheitury, M., Tavakoli, A. (2008) Vegetation Cover of Natural Resources in the Merek Site, CGIAR Challenge Program on Water and Food and Agriculture and Natural Resources Research Center of Kermanshah, Iran.
Heshmati, M., Geitouri, M., Parvizi, Y., Hossini, M. (2015) Effect of Converting Forest to Rainfed Lands on Spatial Variability of Soil Chemical Properties in the Zagros Forest, Western Iran, ECOPERSIA, 3 (4), pp. 161-1174.
Heshmati, M., Majid, N. M., Shamshuddin, J., Ghaituri, M., Arifin, A. (2013 a) Effects of Soil and Rock Mineralogy on Soil Erosion Features in the Merek Watershed, Iran, Geographic Information System, 5 (3), pp. 248-257.
Heshmati, M., Arifin, A., Majid, N.M., Shamshuddin, J. (2013 b) Land Degradation and Preventive Measures from the Perspective of the Stakeholders, American Journal of Applied Sciences, 10 (9), pp. 1061-1076.
Heshmati, M., Arifin, A., Shamshuddin, J., Majid, N. M. (2012) Predicting N, P, K and organic carbon depletion in soils using MPSIAC model at the Merek catchment, Iran. Geoderma, 175-176, pp. 64-77.
Heshmati, M., Arifin, A., Shamshuddin, J., Majid, N. M., Ghaituri, M. (2011 a) Factors Affecting Landslides Occurrence in Agro-Ecological Zones in the Merek Catchment, Iran, Arid Environment, 75 (11), pp. 1072-1082.
Heshmati, M., Arifin, A., Shamshuddin, J., Majid, N. M. (2011 b) Effects of Land Use Practices on the Organic Carbon Content, Cation Exchange Capacity and Aggregate Stability of Soils in the Catchment Zones. American, Applied Sciences, 8 (12), pp. 1363-1373.
Hooke, J. Sandercock, P. (2017) Combating Desertification and Land Degradation Spatial strategies Using Vegetation. Springer International Publishing, Switzerland.
Jabro, J. D., Stevens, W. B., Evans, R. G., Iversen, W. M. (2010) Spatial Variability and Correlation of Selected Soil Properties in the Ap Horizon of a CRP Grassland, American Society of Agricultural and Biological Engineers, 26 (3), pp. 419-428.
Karlen, D. L., Tomer, M. D., Neppel, J., Cambardella, C. A. (2008) A Preliminary Watershed Scale Soil Quality Assessment in North Central Iowa, USA, Soil & Tillage Research, 99 (2), pp. 291-299.
Kelishadi, H., Mosaddeghi M. R., Hajabbasi, M. A., Ayoubi, S. (2014) Near-Saturated Soil Hydraulic Properties as Influenced by Land Use Management Systems in Koohrang Region of Central Zagros, Iran, Geoderma 213, pp. 426-434.
Lal, R. (2006) Influence of Soil Erosion on Carbon Dynamics in the World, In: Roose, E. J., Lal, R., Feller, C., Barthes, B., Stewart, B. A. (Eds.), Soil Erosion and Carbon Dynamics, CRC Press, New York, pp. 23-32.
Lambina, E. F., Meyfroidtb, F. (2011) Global Land Use Change, Economic Globalization and the Looming Land Scarcity, Sustainability Science, 108 (9), pp. 3465-3472.
Madan, N. (2017) Integrating Farmer’s Traditional Knowledge and Practices into Climate Change Sectoral Development Planning: Case Studies from India. In: Leal Filho, W. (Ed.), Climate Change Research at Universities Addressing the Mitigation and Adaptation Challenges, Springer Press, pp. 3-19.
Mader, S. S. (2007) Biology, 9th edition, Mc. GRAW.HILL press.
Malekian, R., Namiranian, M., Feghhi, J. (2013) Studing effective factors in selection of under -story farming lands and there effects on forest stands using GIS, GIS Development, pp. 1-5.
Märker, M., Angeli, L., Bottai, L., Costantini, R., Ferrari, R., Innocenti, L., Siciliano, G. (2008) Assessment of Land Degradation Susceptibility by Scenario Analysis: A Case Study in Southern Tuscany, Italy. Geomorphology, 93 (1-2), pp. 120-129.
Mendelsohn, R. (2010) Climate Change and Land Policies, Land Policy Conference, Climate Change and Land Policies, In: Ingram, G. K., Hong, Y. H. (Eds.), Lincoln Institute of Land Policy. Conference proceedings.
Miralles, I., Ortega, R., Almendros, G., Maranon, M. S., Soriano, M. (2009) Soil Quality and Organic carbon Ratios in Mountain Agro-ecosystems of South-east Spain, Geoderma 150 (1-2), pp. 120-128
Mohammad, A., Adam, M. A. (2010) The Impact of Vegetative Cover Type on Runoff and Soil Erosion under Different Land Uses, Catena, 81 (2), pp. 97-103.
Morello, L. (2014) UnPloughed Fields Take Edge off Heatwaves, No-Till Agriculture Could Cool Europe's Hottest Days by up to Two Degrees. Nature, doi:10.1038/nature.2014.15438.
Morgan, R. P. C. (2005) Soil Erosion and Conservation, Blackwell Publisher, Oxford, London.
Negassa, W., Price, R., Basir, A., Snapp, S., Kravchenko, A. (2015) Cover Crop and Tillage Systems Effect on Soil CO2 and N2O Fluxes in Contrasting Topographic Positions, Soil & Tillage Research, 154, pp. 64-74.
Newton, A. C. (2007) Biodiversity and Conservation in Fragmented Forest Landscapes. CABI Press.
Nosrati, K. (2009) Iran Has Highest Rate of Soil Erosion in World, TEHRAN TIMES. www.tehrantimes.com, Tehran, Iran.
Nourmohammadi, F., Haghizadeh, A. (2014) Factors Controlling the Morphology and Volume -Length Relations of Ephemeral Gullies in the Western Arid Regions of Iran, ECOPERSIA, 2 (3), pp. 613-628.
Owliaie, H. R.,Abtahi, A., Heckr, R. J. (2006) Pedogenesis and Clay Mineralogical Investigation of Soils Formed on Gypsiferous and Calcareous Materials, on a Transect, Southwestern Iran, Geoderma, 134 (1-2), pp. 62-81.
Parks, C. G., Bernir, P. (2010) Adaptation of Forests and Forest Management to Changing Climate with Emphasis on Forest Health: A Review of Science, Policies and Practices, Forest Ecology and Management, 259 (4), pp. 657-669.