تعیین حریم سیلاب و نقش آن در پایداری توسعه سکونتگاهی (مطالعه موردی: رودخانه توتشامی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد ژئومورفولوژی، دانشگاه تهران، تهران

2 کارشناس ارشد ژئومورفولوژی، دانشگاه تهران، تهران

3 دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی و مدیریت محیط، دانشگاه خوارزمی، تهران

چکیده

سیلاب یکی از واکنش‌های محیطی سیستم‌های رودخانه‌ای است که دارای جریانی استثنائی و شدید است. وقوع این پدیده تابع دورة زمانی و مکانی خاصّی نیست. اساساً مهم‌ترین سبب شکل‌گیری آن، پراکنش جغرافیایی دشت‌های سیلابی رودخانه‌ها و خطوط پست ساحلی است که در طول آنها شرایط مساعدی برای توسعة سکونتگاهی وجود دارد. از این رو، مداخلات انسانی در کانال رودخانه‌ها و تجاوز به حریم آن باعث شده تا تعیین حریم رودخانه همواره مورد توجّه باشد. در این مقاله، حریم سیل‌گیر رودخانة توتشامی برای دوره‌های بازگشت مختلف به منظور ارزیابی حریم فرایندهای سیلابی تعیین شده است. در این راستا، آمار و اطّلاعات مربوط به هیدرولوژی منطقه جمع‌آوری و سپس اقدام به تجزیه و تحلیل، بازسازی و تکمیل داده‌ها گردید. در بررسی‌های میدانی یک بازة هفت کیلومتری از کانال رودخانه انتخاب شد و نیمرخ‌های عرضی مورد نیاز روی آنها ترسیم گردید. همچنین ضریب زبری کرانه‌های چپ، راست و داخل کانال تعیین شد. در نهایت با به‌کارگیری نرم‌افزار HEC-RAS پهنة سیل‌گیر رودخانه به ازای دوره‌های بازگشت 2، 5، 25، 50، 100 و 200 ساله تعیین گردید. این نوشتار، علاوه بر تهیّة نقشة حریم سیل‌گیر رودخانه به ازای دوره‌های بازگشت متفاوت، تلاش شد تا ارتباط فرایند سیلابی و آسیب‌شناسی توسعة سکونتگاهی مجاور رودخانة مورد مطالعه، ارزیابی شود. نتایج نشان داد وسعت حریم فرایندهای سیلابی رودخانة توتشامی در دوره‌های بازگشت مختلف، به میزان قابل توجّهی تحت تأثیر خصوصیات ژئومورفولوژیک کانال و دشت سیلابی است. همچنین سکونتگاه‌های حاشیة رودخانه در حریم سیل‌گیر 25 تا 200 ساله قرار گرفته‌اند.
 

کلیدواژه‌ها


امیدوار، کمال (1390) مخاطرات طبیعی، انتشارات دانشگاه یزد، یزد.
بیاتی خطیبی، مریم (1383) بررسی نقش تغییرات کاربری بر پویایی آبراهه اصلی و بروز تغییرات اساسی در دشت‌های سیلابی نواحی کوهستانی (مطالعة موردی: درّة لیقوان، واقع در دامنة شمالی توده کوهستانی سهند)، جغرافیا و برنامه‌ریزی، 17، صص 32-9.
چورلی، ریچاد جی.؛ شوم، استانلی؛ سودن، دیوید (1379) ژئومورفولوژی، جلد سوّم (فرایندهای دامنه‌ای، آبراهه‌ای، ساحلی و بادی)، ترجمة احمد معتمد و ابراهیم مقیمی، انتشارات سمت، تهران.
رضائی مقدم، محمدحسین. اصغری، صیاد.، فیض‌الله پور، مهدی (1390) مدل‌سازی جریان سیلاب حوضة آبریز رودخانة جاجرود با استفاده از رگرسیون چندمتغیّره، جغرافیا، 9 (30)، صص. 174-163.
زاهدی، مجید؛ بیاتی خطیبی، مریم (1387) هیدرولوژی، انتشارات سمت، تهران
زینی‌وند، حسین؛ ضیاء تباراحمدی، میرخالق؛ تلوری، عبدالرسول (1385) پهنه‌بندی سیل با بکارگیری نرم‌افزار HEC-RAS در دشت سیلابی سیلاخور بروجرد، منابع طبیعی، 59 (1)، صص. 13-1.
صادقی، سعید؛ جلالی‌راد، رضا؛ علی محمدی سرابی، علی (1382) پهنه‌بندی سیلاب با استفاده از نرم‌افزار HEC-RAS و سامانة اطّلاعات جغرافیایی (مطالعة موردی؛ حوضة آبریز شهری دارآباد تهران)، پژوهش‌نامة علوم کشاورزی و منابع طبیعی خزر، 1 (2)، صص. 47-34.
غیور، حسنعلی (1375) سیل و مناطق سیل‌خیز در ایران، تحقیقات جغرافیایی، 11 (1)، صص. 120-101.
محمدی، حسین (1387) مخاطرات جوی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
محمدی، حسین؛ مقصودی، مهران؛ روشن، غلامرضا (1385) جایگاه و نقش سیستم‌های پیش‌بینی و هشدار سیلاب در کاهش اثرات مخرّب سیل، چشم‌انداز جغرافیایی، 1 (3)، صص. 101-87.
ون ت، چ. آر، د. میدنت ل. دبلیو، م. (1387) هیدرولوژی کاربردی، ترجمة فائزه فروزنده، چاپ اوّل، انتشارات نشر دانشگاهی، تهران.
یمانی، مجتبی.؛ تورانی، مریم؛ چزغه، سمیرا (1391) تعیین پهنه‌های سیل گیر با استفاده از مدل HEC-RAS (مطالعة موردی: بالادست سدّ طالقان از پل گلینک تا پل وشته)،جغرافیا و مخاطرات محیطی، 1، صص. 1-16.
Charlton, R. (2008) Fundamentals of Fluvial Geomorphology, Routledge Pub.
Garde, R. J. (2006) River Morphology, Published by New Age International (P) Ltd., Publishers.
Jame, M. D., Larsen, M. D., Glover, T. F. (1980) Floodplain Management Needs Preculer to Arid Climates, Water Resources Bulletin, 16 (6), pp. 1020-1029.
Kusky, T. (2008) Floods: Hazards of Surface and Groundwater Systems,New York, Facts on File, Inc. An imprint of Infobase Publishing.
Liang, S., Mohanty, C. R. C. (1997) Optimization of GIS-Based Flood Hazard Zoning-A Case study at the Mahanady Command Area in Cuttack District, Orrisa, India, Chinese Soil and Wather Conservation, 28 (1), pp. 11-20.
Smith, K., Petley, D. (2009) Environmental Hazards Assessing and Reducing Disaster, Routledge Pub, Fifth Edition.
Stephan, R. (2002) Hydrologic Investtingation by the U.S. Geological survey Floowing the 1996 and 1997 Flood in the Upper Yellowstone River, Montaina. Amrican Water Resources Association, 19th
Tate, E. C. (1998) Floodplain mapping using HEC-RAS and ArcView GIS, Masters Thesis. Department of Civial Engineering. University of Texas at Austin.
Yang, C. R., Tsai, C. T. (2000)Development of a GIS-Based Flood Information System for Floodplain Management and Damage Calculation, the Amrican Water Resources Association, 36 (6), pp. 567-577.