بررسی پایداری تأثیر مجاورت و تقابل سیستم‌های ژئومورفیک لندفرم‌های آبی و بادی پلایای پترگان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه ژئومورفولوژی، دانشکده جغرافیا و علوم محیطی، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران

2 گروه ژئومورفولوژی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

تقابل طبیعی میان دو سیستم ژئومورفیک آبی و بادی در حاشیة غربی پلایای پترگان شرایط متعادل و پایدار محیطی را ایجاد کرده درحالی‌که مداخلات انسانی در یکی از این سیستم‌ها زمینة بروز ناپایداری محیطی و گسترش مخاطرات را فراهم می‌آورد. در نوشتار پیش رو پس از تعیین قلمرو لندفرم‌های آبی و بادی، مورفولوژی و منشأیابی اشکال بادی به­روش گام‌به‌گام انجام و ژئومورفولوژی اشکال آبی نیز با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، عکس‌های هوایی و بررسی‌های میدانی، مطالعه و طبقه‌بندی‌شده است. واکنش مورفوتکتونیکی سیستم‌های آبرفتی در تقابل با سیستم‌های بادی منطقه با استفاده از شاخص­های نئوتکتونیکی محاسبه و بررسی‌شده است. درنهایت با استفاده از شاخص­های جهت حرکت، سرعت جابه­جایی، زاویة تماس و تغییرات گسترة لندفرم‌های آبی و بادی که در دو زمان متفاوت از تصاویر ماهواره‌ای استخراج شده، انواع تقابل و چگونگی مجاورت ممکن بین آن­ها در منطقه تعیین و تحلیل شده است. براساس نتایج طی ده سال حدود 3/11% از قلمرو لندفرم­های آبی به لندفرم­های بادی تبدیل شده است. ازاین‌رو سیستم‌های بادی بر سیستم‌های آبی منطقه غلبه یافته­اند. غلبة سیستم‌های بادی ازراه ایجاد انحراف و مسدودشدن جریان آب و جاری­شدن آن روی سواحل کانال به‌واسطة حرکت تپّه‌های ماسه‌ای بروز کرده و در موارد متعدّدی گودال‌های آبگیر و کانال‌های بسیاری در مسیر کانال اصلی رودخانه به­وجود آمده است. سیستم‌های آبرفتی دائمی در منطقه رفتاری پایدار و چرخه‌ای دارند؛ به‌طوری‌که طی فصل­ها با فعّالیت سیستم‌های بادی تا حدّی غلبة سیستم‌های آبی کاهش می‌یابد. با توجّه به نتایج طی دورة ده سال، تنها 8/1% از قلمرو لندفرم­های بادی در منطقه به لندفرم­های آبی تبدیل شده است. این نوع تقابل را در امتداد رودخانة دائمی تجنود که ازمیان تپّه‌های ماسه‌ای دامنة شرقی کوه خواجه عبور می‌کند، می‌توان مشاهده کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


احمدی، حسن؛ فیض­نیا، سادات؛ اختصاصی، محمدرضا؛ قانعی بافق، محمدجواد (1380). منشأیابی تپّه‌های ماسه‌ای جنوب بافق. مجلّة بیابان، 6 (2)، 33-49.
احمدی، حسن؛ اختصاصی، محمدرضا؛ گلکاریان، علی؛ ابریشم، الهام سادات (1385). ارزیابی و تهیة نقشة بیابان‌زایی با استفاده از مدل مدالوس تغییریافته در منطقة فخرآباد - مهریز (یزد). منابع طبیعی ایران، 59 (3)، 519-532.
مشهدی، ناصر؛ احمدی، حسن (1389). تعیین منابع ماسه براساس دانه‌بندی خاک یا رسوب سطحی (توان رسوب­زایی). تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 17 (4)، 499-517.
مقصودی، مهران؛ یمانی، مجتبی؛ خوش‌اخلاق، فرامرز؛ شهریار، علی (1392). نقش باد و الگوهای جوّی در مکان­گزینی و جهت ریگزارهای دشت کویر. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 45 (2)، 21-38.
میرعلایی موردی، مهدی؛ میراب شبستری، غلامرضا؛ اعتباری، بهروز؛ هیهات، محمودرضا (1392). معرّفی ژئومورفولوژی کارستی سنگ‌های کربناتة منطقة آهنگران (شمال شرق بیرجند). جغرافیا و آمایش شهری - منطقه­ای، 3 (8)، 115-130.
References
Ahmadi, H., Feyznia, S., Ekhtesasi, M. R. & GhaneiYafgh, M. J. (2001). Source Identification of South Bafgh Sand Dunes. Biaban, 6 (2), 33-49. (In Persian)
Ahmadi, H., Ekhtesasi, M. R., Golkarian, A. & Abrisham, E. S. (2006). Assessment and Mapping of Desertification Using a Modified MEDALUS model in Fakhrabad Region, Mehriz (Yazd). Iranian Journal of Natural Resources, 59 (3), 519-532. (In Persian)
AlFarraj, A. & Harvey, A. M. (2004). Late Quaternary interactions between aeolian and fluvial processes: a case study in the northern UAE. Journal of Arid Environments, 56 (2), 235-248.
Belnap, J., Munson, S. M. & Field, J. P. (2011). Aeolian and fluvial processes in dryland regions: the need for integrated studies. Ecohydrology, 4(5), 615-622. https://doi.org/10.1002/eco.258
Bishop, P., Hoey, T. B., Jansen, J. D. & Artza, I. L. (2005). Knickpoint recession rate and catchment area: the case of uplifted rivers in Eastern Scotland. Earth Surface Processes and Landforms: The Journal of the British Geomorphological Research Group, 30 (6), 767-778. https://doi.org/10.1002/esp.1191.
Bullard, J. E. & Livingstone, I. (2002). Interactions between aeolian and fluvial systems in dryland environments. Area, 34 (1), 8-16. https://www.jstor.org/stable/20004201.
Chakraborty, T., Kar, R., Ghosh, P. & Basu, S. (2010). Kosi megafan: Historical records, geomorphology and the recent avulsion of the Kosi River. Quaternary International, 227 (2), 143-160. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2009.12.002.
Clemmensen, L. B. & Abrahamsen, K. (1983). Aeolian stratification and facies association in desert sediments, Arran basin (Permian), Scotland. Sedimentology, 30 (3), 311-339. https://doi.org/ 10.1111/j.1365-3091.1983.tb00676.x.
El-Baz, F., Maingue, M. & Robinson, C. (2000). Fluvio-aeolian dynamics in the north-eastern Sahara: the relationship between fluvial/aeolian systems and ground-water concentration. Journal of Arid Environments, 44 (2), 173-183. https://doi.org/10.1006/jare.1999.0581.
Etchebehere, M. L., Saad, A. R., Fulfaro, V. J. & Perinotto, J. A. de J. (2004). Application of the index "Declivity-Extension Relationship - RDE" in the BaciadoRiodoPeixe (SP) for detection of neo-tectonic deformations. Geologia USP. SérieCientífica, 4 (2), 43-56.
Gardner, T. W., Webb, J., Davis, A. G., Cassel, E. J., Pezzia, C., Merritts, D. J. & Smith, B. (2006). Late Pleistocene landscape response to climate change: eolian and alluvial fan deposition, Cape Liptrap, southeastern Australia. Quaternary Science Reviews, 25 (13-14), 1552-1569.
Goldrick, G. & Bishop, P. (2007). Regional analysis of bedrock stream long profiles: evaluation of Hack's SL form, and formulation and assessment of an alternative (the DS form). Earth Surface Processes and Landforms, 32 (5), 649-671.
Hack, J. T. (1973). Studies of longitudinal stream profiles in Virginia and Maryland (Vol. 294). US Government Printing Office, 45-97.
Han, G., Zhang, G., You, L., Wang, Y., Yang, L., Yang, J. & Cheng, H. (2016). Deflated rims along the Xiangshui River on the Xiliaohe Plain, Northeast China: A case of active fluvial–aeolian interactions. Geomorphology, 257, 47-56.
Harvey, A. M. (2005). Differential effects of base-level, tectonic setting and climatic change on Quaternary alluvial fans in the northern Great Basin, Nevada, USA. Geological Society, London, Special Publications, 251 (1), 117-131.
Hastenrath, R. L. (1967). The barchan dunes of the Arequipa region. Southern Peru.Zeitschrift fur Geomorphologie, 11 (3), 300-331.
Havholm, K. G. & Kocurek, G. (1988). A preliminary study of the dynamics of a modern draa, Algodones, southeastern California, USA. Sedimentology, 35 (4), 649-669.
Herrmann, H. J., Sauermann, G. & Schwämmle, V. (2005). The morphology of dunes. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 358 (1), 30-38.
Huisink, M. (2000). Changing river styles in response to Weichselian climate changes in the Vecht valley, eastern Netherlands. Sedimentary Geology, 133 (1-2), 115-134.
Langford, R. P. (1989). Fluvial‐aeolian interactions: Part I, modern systems. Sedimentology, 36 (6), 1023-1035.
Livingstone, I. & Warren, A. (1996). Aeolian geomorphology: an introduction. Longman.
Maghsoudi, M., Yamani, M., Khoshakhlagh, F. & Shahriar, A. (2013). Impact of Wind and Atmospheric Patterns in Location and Direction of Dasht-e Kavir, Physical. Geography ResearchQuarterly, 45 (2), 21-38. (In Persian)
Mainguet, M. (1984). A classification of dunes based on aeolian dynamics and the sand budget. In Deserts and arid lands (pp. 31-58). Springer, Dordrecht.
Maroulis, J. C., Nanson, G. C., Price, D. M. & Pietsch, T. (2007). Aeolian–fluvial interaction and climate change: source-bordering dune development over the past∼ 100 ka on Cooper Creek, central Australia. Quaternary Science Reviews, 26 (3-4), 386-404.
Mashhadi, N. & Ahmadi, H. (2010). Sand Sources Determination based on Granolometry of Surface Soils or Sediment (Sediment Generation Potential). Iranian Journal of Rangeland and Desert Research, 17 (4), 499-517. (In Persian)
Melton, F. A. (1940). A tentative classification of sand dunes its application to dune history in the southern High Plains. The Journal of Geology, 48 (2), 113-174.
Miralaeimurdi, M., MirabShabestari, Gh., Etebari, B. & Heyhat, M. R. (2013). Introduction of Karst Geomorphology of Carbonate Rocks in Ahangaran Region (Northeast of Birjand). Geography and Territorial Spatial Arrangement, 8, 115-130. (In Persian)
Rasmussen, K., Fog, B. & Madsen, J. E. (2001). Desertification in reverse? Observations from northern Burkina Faso. Global Environmental Change, 11 (4), 271-282.
Stanistreet, I. G. & Stollhofen, H. (2002). Hoanib River flood deposits of Namib Desert interdunes asanalogues for thin permeability barrier mudstone layers inaeolianite reservoirs. Sedimentology, 49 (4), 719-736.
Strömbäck, A., Howell, J. A. & Veiga, G. D. (2005). The transgression of an erg—sedimentation and reworking/soft-sediment deformation of aeolian facies: The Cretaceous Troncoso Member, Neuquén Basin, Argentina. Geological Society, London, Special Publications, 252 (1), 163-183.
Tooth, S. (2000). Process, form and change in dryland rivers: a review of recent research. Earth-Science Reviews, 51 (1-4), 67-107.
Veiga, G. D. & Spalletti, L. A. (2007). The Upper Jurassic (Kimmeridgian) fluvial–aeolian systems of the southern Neuquén Basin, Argentina. Gondwana Research, 11 (3), 286-302.
Wasson, R. J. & Hyde, R. (1983). Factors determining desert dune type. Nature, 304, 337-339.
Williams, M. (2015). Interactions between fluvial and eolian geomorphic systems and processes: examples from the Sahara and Australia. Catena, 134, 4-13.