بررسی روش‌های مقابله با خشکسالی توسّط کشاورزان (مطالعه موردی: شهرستان شیروان استان خراسان شمالی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار ترویج و آموزش کشاورزی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران

2 دانشیار هواشناسی کشاورزی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران

3 دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد ترویج کشاورزی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران

چکیده

شناخت روش­های کشاورزی سازگار با خشکسالی در ایران مهم است. کشاورزان نیز از راهکارهای مختلفی برای مقابله با پدیده خشکسالی استفاده می­کنند. پژوهش حاضر، به روش پیمایش و با هدف شناسایی این راهکارها و ارتباط آن با ویژگی­های فردی و شغلی کشاورزان انجام پذیرفت. جمعیّت مورد مطالعه شامل کشاورزان شهرستان شیروان در استان خراسان شمالی بودند که با روش نمونه­گیری خوشه­ای تصادفی، تعداد 350 نفر از آنان مورد بررسی قرار گرفتند. اطّلاعات با پرسش­نامة محقّق ­ساخته جمع‌آوری شد که روایی محتوایی آن از سوی متخصّصان و پایایی آن با روش کودر-ریچاردسون برابر 72/0 مورد تأیید قرار گرفت. نتایج تحلیل توصیفی نشان داد اولویّت اوّل راهکارهای مقابله با خشکسالی مربوط به «راهکارهای اصلاح زمین» و اولویّت آخر، مربوط به «راهکارهای ذخیره­ای» است؛ همچنین، «استفاده از لوله برای انتقال آب کشاورزی» و «همکاری در ایجاد و توسعة شبکه ­های آبیاری و آب‌رسانی محلّی» و «ذخیرة باران با ایجاد سطوح آبگیر باران»، جزو سه توصیة مهم برای مقابله با خشکسالی بوده است. در میان راهکارهای نه­گانة مورد بررسی، استفاده از لوله برای انتقال آب کشاورزی، همکاری در ایجاد و توسعة شبکه­ های آبیاری و آب‌رسانی محلّی، پوشش‌دادن سطح مخازن آب برای کاهش تبخیر، کم­کردن روش آبیاری غرقابی، مسطّح­کردن زمین­های کشاورزی، استفاده از تجارب و اطّلاعات افراد محلیبرای مقابله با خشکسالی، حذف گیاهان در طول مسیر کانال آبیاری، ایجاد شغل و منبع کسب درآمد دیگر برای کاهش فشار خشکسالی و رعایت قوانین محلّی در بهره­برداری از منابع آب، جزو اولویّت­های اوّل بوده­اند. نتایج آزمون همبستگی نشان داد سن و سابقة کار کشاورزان با استفادة آنان از راهکارهای مقابله با خشکسالی ارتباط معنی­داری ندارد، امّا افزایش میزان ملاقات با مروّج و همچنین سطح تحصیلات، باافزایش استفادة کشاورزان از راهکارهای مقابله با خشکسالیهمراه است.

 

کلیدواژه‌ها


آسیایی، مهدی (1385) پایش خشکسالی در مشهد (با استفاده از شاخص خشکسالی پالمر)، جغرافیا و توسعة ناحیه­ای، 4 (7)، صص. 186-167.
افروزه، فاطمه؛ چابکرو، غلامرضا؛ اکبری، سید محمدرضا (1388) اثرات منفی خشکسالی و راهکارهای مقابله با آن (مطالعة موردی: سیستان)، ارائه‌شده در: همایش ملّی مدیریت بحران آب، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت.
افشاری آزاد، محمدرضا (1388) راه­های مقابله با پدیدة خشکسالی، در: مجموعه­مقالات دوّمین کنگرة خشکسالی منطقه­ای و بحران آب، (صص. 215-229)، 23 و 24 خرداد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت.
بابایی فینی، ام­السلمه؛ علیجانی، بهلول (1392) تحلیل فضایی خشکسالی­های بلندمدّت ایران، پژوهش­های جغرافیایی طبیعی، 45 (3)، صص. 12-1.
بانک جهانی (1381) مبارزه با فقر: گزارش توسعة جهانی 2000 تا 2001، ترجمة دفتر امور تأمین اجتماعی سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور، چاپ اوّل، تهران.
بهجتی، توحید؛ مرتضوی، سیّد ابوالقاسم؛ پاریاب، جابر (1388) اثرات اقتصادی خشکسالی بر کشاورزی و راهکارهای مقابله با آن، در: مجموعه­مقالات دوّمین همایش ملّی اثرات خشکسالی و راه­های حلّ مدیریتی آن، (صص. 126-122)، 19 و 20 اردیبهشت، اصفهان.
بیک­محمدی، حسن؛ ­نوری زمان­آبادی، سید هدایت­الله؛ بذرافشان، جواد (1384) اثرات خشکسالی­های 83-1377 بر اقتصاد روستایی سیستان و راهکارهای مقابلة با آن، جغرافیا و توسعه، 3 (5)، صص. 72-53.
ثقفیان، بهرام (1387) پیش­نویس برنامة راهبردی ارزیابی و پیش‌بینی خشکسالی منطقه­ای کشور، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، مشهد.
جعفری، فاطمه؛ شعبانعلی فمی، حسین؛ دانشور عامری، ژیلا (1391) بررسی و تحلیل ادراک کشاورزان نسبت به راهکارهای مقابله با خشکسالی: مطالعة موردی شهرستان طارم علیا، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 3 (9 و 10)، صص. 186-171.
حسینی، سید محمود؛ شریف­زاده، ابوالقاسم؛ غلامرضایی، سعید؛ اکبری، مرتضی (1390) تبیین مؤلّفه‌های مدیریت بحران خشکسالی در مناطق روستایی و عشایری جنوب شرق کشور، تحقیقات اقتصاد و توسعة کشاورزی ایران، 42 (2)، صص. 197-185.
حیدری، علی (1390) بررسی شاخص­های کیفیّت زندگی در سکونت­گاه­های روستایی استان کهگیلویه و بویراحمد، مسکن و محیط روستا، 30 (136)، صص. 66-51.
خبازراده، نسیم (1389) تحلیل نظام ترویج مدیریت خشکسالی در کشاورزی استان خوزستان، پایان­نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما: دکتر محمد چیذری، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
خزانه­داری، لیلا؛ زابل عباسی، فاطمه؛ قندهاری، شهرزاد؛ کوهی، منصوره؛ ملبوسی، شراره (1388) دورنمایی از وضعیّت خشکسالی ایران طی سی سال آینده، جغرافیا و توسعة ناحیه­ای، 7 (12)، صص. 98-83.
دریجانی، علی؛ شاه­حسین دستجردی، سمانه؛ شاهنوشی فروشانی، ناصر (1389) تعیین اولویّت­های مدیریت ریسک خشکسالی در بخش کشاورزی شهرستان گنبد کاووس با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله­مراتبی، اقتصاد کشاورزی، 5 (1)، صص. 59-37.
رضایی، روح­اله (1390) شناسایی و واکاوی راهکارهای مقابله با خشکسالی در مناطق روستایی استان زنجان از دیدگاه کارشناسان جهاد کشاورزی، مجلّة تحقیقات اقتصاد و توسعة کشاورزی ایران، 43 (1)، صص. 134-125.
رکن­الدّین افتخاری، عبدالرضا؛ موسوی، سید محمد؛ پورطاهری، مهدی؛ فرج­زاده اصل، منوچهر (1393) تحلیل نقش تنوّع معیشتی در تاب­آوری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی، مطالعة موردی: مناطق در معرض خشکسالی استان اصفهان، پژوهش­های روستایی، 5 (3)، صص. 662-639.
شامحمدی حیدری، زمان؛ سلطانی، جابر (1380) بررسی راهکارهای مقابله با خشکسالی و کم­آبی در منطقة سیستان، نشریة آب و فاضلاب، 12 (38)، صص. 62-54.
عرفانیان، مریم؛ علیزاده، امین (1388) بررسی وضعیّت خشکسالی­ها در استان خراسان رضوی، جغرافیا و توسعة ناحیه­ای، 7 (3)، صص. 17-1.
غلامی، مصیب؛ علی­بیگی، امیرحسین (1393) شناسایی روش­های بومی مدیریت خشکسالی، مطالعة موردی: شهرستان سرپل ذهاب. پژوهش­های روستایی، 5 (3)، صص. 638-611.
فاطمی، مهسا؛ کرمی، عزت­اله (1389) مطالعة موردی واکاوی علل و اثرات خشکسالی. علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، 6 (2)، صص. 97-77.
کابلی، نرجس؛ پزشکی­راد، غلام­رضا؛ شعبانعلی فمی، حسین (1391) تحلیل عاملی نگرش کارشناسان نسبت به راهکارهای مقابله با خشکسالی (استان البرز). پژوهش­های ترویج و آموزش کشاورزی، 5 (2)، صص. 44-33.
کشاورز، مرضیه؛ کرمی، عزت­اله (1387) سازه­های اثرگذار بر مدیریت خشکسالی کشاورزان و پیامدهای آن: کاربرد مدل معادلات ساختاری، علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، 12 (43)، صص. 283-267.
کشاورز، مرضیه؛ کرمی، عزت­اله؛ زمانی، غلامحسین (1389) آسیب­پذیری خانوارهای کشاورز از خشکسالی: مطالعة موردی، علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، 6 (2)، صص. 32-15.
مساعدی، ابوالفضل؛ خلیلی­زاده، مجتبی؛ محمدی استادکلایه، امین (1387) پایش خشکسالی هواشناسی در سطح استان گلستان، مجلّة علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 15 (2)، صص. 182-176.
یزدانی، سعید؛ حق­شنو، موژان (1386) مدیریت خشکسالی و ارائة راهکارهایی برای مقابله با خشکسالی، ارائه‌شده در: ششمین کنفرانس اقتصاد کشاورزی ایران، انجمن اقتصاد کشاورزی ایران، دانشگاه فردوسی مشهد.
Abounoori, A. A. (1988) Agricultural Development in Drought-Prone Areas of Iran, Ph.D. Dissertation, Sub.S.V. University, India.
Campbell, D., Barker, D., McGeregor, D. (2011) Dealing with Drought: Small Farmers and Environmental Hazards in Southern St. Elizabeth, Jamaica, Applied Geography, 31 (1), pp. 146-158.
Folkman, S. (1984) Personal Control and Coping Processes: A Theoretical Aaalysis, Personality and Social Psychology, 46 (4), pp. 839-852.
Hosseini, S. M., Sharifzadeh, A., Akbari, M. (2009) Causes, Effects and Management Mechanisms of Drought Crisis in Rural and Nomadic Communities in Southeastern Iran as Perceived by Agricultural/Rural Managers and Specialist, Human Ecology, 27 (3), pp. 189-200.
Iglesias, A., Garrote, L., Cancelliere, A., Cubillo, F., Wilhite, D. A. (2009) Coping with Drought Risk in Agriculture and Water Supply System, Berlin: Springer Science+Business Media BV.
Keenan, S. P., Krannig, R. S. (1997) The Social Context of Perceived Drought Vulnerability, Rural Sociology, 62 (1), pp. 69-88.
Mardy, T., Nasiruddin, M., Sarker, M. A., Roy, D., Dunn, E. S. (2018) Assessing Coping Strategies in Response to Drought: A Micro Level Study in the North-West Region of Bangladesh, Climate, 6 (2), pp. 23.
Miller, D. E., Hays, C. R. (1995). Missouri Drought Response Plan, Missouri: Department of Natural Resources' Division of Geology and Land Survey.
Stefanski, R. (2006) Overview of Drough Preparedness and Coping strategies, Geneva: Wrld Meteorological Organization.
Urkiaga, A., Fuentes, L., Bis, B., Chiru, E., Balasz, B. (2008) Developpent Ofanalysis Tools for Social, Economic and Ecological Effets Water Reuse, Desalination, 218 (1-3), pp. 81-91.
Wilhite, D. A. (2000) Drought as a Natural Hazard: Concepts and Definitions, In: Drought: A Global Assessment (pp. 3-18), London: Routledge Publishers.
Wilhite, D. A., Hayes, M. J., Knutson, C., Smith, K. H. (2000). Planning for Drought: Moving from Crisis to Risk Management, The American Water Resources Association, 36 (4), pp. 697-710.