تغییرات مکانی و زمانی فرسایندگی باران در استان آذربایجان غربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار آبخیزداری، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

2 دانش‌آموختة کارشناسی ارشد آبخیزداری، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

3 دانشیار خاک‌شناسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

چکیده

فرسایندگی باران، به‌عنوان عامل کلیدی مؤثّر بر فرسایش شناخته می­شود. آگاهی دقیق از میزان کمّی فرسایندگی باران در یک منطقه، به‌عنوان گام اوّلیّه در مدیریت پایدار خاک و آب محسوب می­شود. از نظر کمّی، فرسایندگی باران به ویژگی‌ای از آن اطلاق می­شود که دارای بیشترین همبستگی با میزان تلفات خاک باشد. شاخص‌ فورنیه اصلاح‌شده از مهم­ترین شاخص­های کمّی فرسایندگی باران است که به‌دلیل محاسبة آسان در مقایسه با سایر شاخص­ها، کاربرد گسترده­ای در مطالعات فرسایش خاک دارد. این مطالعه، با هدف بررسی تغییرات مکانی و زمانی شاخص فورنیه اصلاح‌شده در طول دورة آماری 2012-1993 در استان آذربایجان غربی انجام شده است. برای این منظور، از آمار و اطّلاعات بارندگی 66 ایستگاه باران­سنجی استفاده شده و شاخص­های فورنیه اصلاح‌شده و شاخص تمرکز بارش در منطقه محاسبه و نقشة تغییرات مکانی با استفاده از روش کریجینگ معمولی ترسیم شد. تغییرات شاخص فورنیه در استان بسیار زیاد بوده و در دامنة 22/116-25/28 میلی­متر قرار داشت. حداکثر شاخص فورنیه در جنوب غربی و حداقل آن، در شمال شرقی استان مشاهده شد. بر اساس شاخص تمرکز بارش، به‌طور تقریبی در 20% ایستگاه­ها، الگوی نسبتاً فصلی و در 80% ایستگاه­ها نیز الگوی فصلی از بارش مشاهده شد. شاخص فورنیه اصلاح‌شده داری همبستگی بسیار قوی با مقدار بارش سالانه (001/0>p ، = r 934/0) بود. با این حال، شاخص فورنیه اصلاح‌شده و مجموع بارش سالانه، ارتباط معنی­داری با شاخص تمرکز بارش نداشت. نتایج پژوهش نشان داد که با حرکت به سمت عرض‌های جغرافیایی بالاتر، شاخص فورنیه و مقدار بارش سالانه به شکل منظّمی کاهش می­یابد.
 

کلیدواژه‌ها


حکیم‌خانی، شاهرخ؛ حکیم‌خانی، ایرج (1389) تهیّۀ نقشۀ فرسایندگی باران برای استان لرستان، پژوهش‌های آبخیزداری (پژوهش و سازندگی)، (23) 89، صص. 72-62.
حکیم‌خانی، شاهرخ؛ مهدیان، محمدحسین؛ عرب‌خدری، محمود (1387) تهیّة نقشة فرسایندگی باران برای حوضة دریاچة نمک، منابع طبیعی ایران، 60 (3)، صص. 726-713.
حکیم‌خانی، شاهرخ؛ مهدیان، محمدحسین؛ عرب‌خدری، محمود؛ قربان­پور، داوود (1384) بررسی فرسایندگی باران در سطح کشور، سوّمین همایش ملّی فرسایش و رسوب، مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری کشور، تهران.
خلیلی، کیوان؛ ناظری تهرودی، محمد؛ میرعباسی نجف‌آبادی، رسول؛ احمدی، فرشاد (1395) بررسی تمرکز زمانی و روند بارش زمستانی ایستگاه­های مرزی ایران طی نیم‌قرن اخیر، آب‌وخاک (علوم و صنایع کشاورزی)، 30 (4)، صص. 1321-1309.
شعبانی، محمد (1390) ارزیابی روش­های زمین‌آمار در تهیّة نقشة فرسایندگی باران استان فارس، مهندسی و مدیریت آبخیز، 3 (3)، صص. 176-168.
عساکره، حسین (1387) کاربرد روش کریجینگ در میان‌یابی بارش، جغرافیا و توسعه، 6 (12)، صص. 42-25.
کاویان، عطااله؛ جعفریان، زینب؛ جهانشاهی، افشین؛ گلشن، محمد (1395) نقشه‌بندی فرسایندگی باران در استان کرمان با روش‌های زمین‌آماری، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 48 (1)، صص. 68-51.
مصفایی، جمال؛ اختصاصی، محمدرضا؛ صالح‌پورجم، امین (1396) بررسی تغییرات فصلی میزان فرسایش با استفاده از اندازه‌گیری مستقیم، پژوهش‌های آبخیزداری (پژوهش و سازندگی)، 30 (115)، صص. 56-48.
مصفایی، جمال؛ طالبی، علی (1393) نگاهی آماری به وضعیّت فرسایش آبی در ایران، ترویج و توسعة آبخیزداری، 2 (5)، صص. 18-9.
نیک‌کامی، داوود؛ مهدیان، محمدحسین (1393) تهیّة نقشة شاخص مناسب فرسایندگی باران کشور، مهندسی و مدیریت آبخیز، 6 (4)، صص. 376-364.
Arnoldus, H. M. J. (1980) An Approximation of the Rainfall Factor in the Universal Soil Loss Equation. In: De Boodt, M., Gabriels, D. (Eds.), Assessment of Erosion, Chi Chester, New York, pp. 127-132.
Cambardella, C. A., Moorman, A. T., Novak, J. M., Parkin,T. B., Karlen, D. L., Turco, R. F. (1994) Field-Scale Variability of Soil Properties in Central Iowa Soils, Soil Science Society of America Journal, 58 (5), pp. 1501-1511.
De Luis, M., Gonz´alez-Hidalgo, J. C., Brunetti, M., Longares, L. A. (2011) Precipitation Concentration Changes in Spain 1946–2005, Natural Hazards Earth Systems Science, 11 (5), pp. 1259-1265.
De Santos Loureiro, N., De Azevedo Coutinho, M. (2001) A New Procedure to Estimate the USLE EI30 Index, Based on Monthly Rainfall Data and Applied to the Algarve Region, Portugal, Journal of hydrology, 250 (1-4), pp. 8-12.
Fu, W., Zhao, K., Zhang, C., Wu, J., Tunney, H. (2016) Outlier Identification of Soil Phosphorus and its Implication for Spatial Structure Modeling, Precision Agriculture, 17 (2), pp. 121-135.
Gabriels, D. (2006) Assessing the Modified Fournier Index and the Precipitation Concentration Index for Some European Countries, Soil Erosion in Europe, pp. 675-684. DOI: 10.1002/0470859202.ch48
Irvem, A., Topaloglu, F., Uygur, V. (2007) Estimating Spatial Distribution of Soil Loss Over Seyhan River Basin in Turkey, Hydrology, 336 (1-2), pp. 30-37.
Kinnell, P. I. (1997) Runoff Ratio as a Factor in the Empirical Modelling of Soil Erosion by Individual Rainstorms, Soil Research, 35 (1), pp. 1-4.
Michiels, P., Gabriels, D., Hartmann, R. (1980) Using the Seasonal and Temporal Precipitation Concentration Index for Characterizing the Monthly Rainfall Distribution in Spain, Catena, 19 (1), pp. 43-58.
Mingxin, M., Zhenrong, Y., Hao, X. (2008) Study on the Spatial Pattern of Rainfall Erosivity Based on Geostatistical in Hebei Province, China, Frontiers of Agriculture in China, 2 (3), pp. 281-289.
Morgan, R. P. C. (2009) Soil Erosion and Conservation, John Wiley & Sons, London.
Oliver, J. E. (1980) Monthly Precipitation Distribution: A Comparative Index, The Professional Geographer, 32 (3), pp. 300-309.
Shamshad, A., Azhari, M. N., Isa, M. H., Hussin, W. W., Parida, B. P. (2008) Development of an Appropriate Procedure for Estimation of RUSLE EI30 Index and Preparation of Erosivity Maps for Pulau Penang in Peninsular Malaysia, Catena, 72 (3), pp. 423-32.
Wishmeier, W. H. (1978) Predicting Rainfall Erosion Losses, A Guide for Conservation Planning, US Department of Agriculture, Agriculture Handbook, No 537.