تأثیر منابع طبیعی بر توسعه کشورها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی توسعه و اقتصاد، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشیار جامعه‌شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 دانشیار اقتصاد، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

با وجودی که فراوانی منابع طبیعی می‌تواند با آماده‌سازی نهادههای تولید و تأمین مالی زمینه‌ساز توسعه باشد، تأثیر آن بر رشد و توسعه مورد بحث است و برخی صاحب‌نظران معتقدند که فراوانی منابع طبیعی، بر توسعه اثر منفی بر توسعه دارد و کشورهای دارای منابع طبیعی بسیار، با نفرین منابع مواجه میشوند. هدف پژوهش حاضر، بررسی تأثیر منابع طبیعی بر توسعة کشورهاست. به همین منظور، مجموعهای از 12 کشور منتخب (درحال‌توسعه، توسعه‌یافته و تازه‌صنعتی‌شده) با درجات متفاوت برخورداری از منابع طبیعی، طی سه دورة زمانی انتخاب شده است. این تحقیق، با استفاده روش تحلیل تطبیقی که مبتنی بر جبر بولی است، صورت گرفت. کشورهای منتخب عبارتند از: انگلستان، ایالات متّحده، ایران، برزیل، ترکیه، چین، روسیه، ژاپن، کرة جنوبی، مالزی، مصر و هند. شاخص توسعة انسانی به عنوان متغیّر وابسته و شاخصهای مردمسالاری، سرانة تولید ناخالص ملّی در ابتدای دوره، سطح سواد، استعداد کشاورزی، سرانة جنگل، منابع انرژی فسیلی و رانت منابع طبیعی به عنوان متغیّرهای مستقل انتخاب شدهاند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که فراوانی منابع طبیعی در صورتی که با توانمندی نیروی انسانی، ساختار مناسب سیاسی و مدیریت صحیح همراه باشد، شرایط مناسبی برای توسعه ایجاد می‌کند. فقر منابع طبیعی در صورتی که با ساختار نامناسب سیاسی و توانمندی پایین منابع انسانی همراه باشد، نمیتواند منجر به توسعه شود؛ در این ‌صورت، در مورد اثرات وفور منابع طبیعی بر توسعه باید با احتیاط اظهار نظر کرد. توضیح روشنتر آنکه نمیتوان استنباط کرد که اگر فراوانی منابع طبیعی در کشوری وجود نداشت، از لحاظ توسعه در وضعیّت بهتری قرار میگرفت؛ زیرا کشورهای زیادی وجود دارند که دارای سطوح پایین منابع طبیعی بوده، امّا در وضعیّت مناسبی از نظر توسعه قرار نگرفتهاند. به بیان دیگر، تأثیر مثبت فراوانی منابع طبیعی بر توسعه، قابل اثبات است؛ امّا نمیتوان اثر معکوس را نتیجه گرفت.
 

کلیدواژه‌ها


ابراهیمی، محسن؛ سالاریان، محمد؛ حاجی میرزایی، محمدعلی (1387) بررسی مکانیسم‎های اثرگذاری درآمدهای نفتی بر رشد اقتصادی کشورهای صادرکنندة نفت از دیدگاه بلای منابع طبیعی، مطالعات اقتصاد انرژی، 16، صص. 156-131.
بهبودی، داود؛ اصغرپور، حسین؛ ممی‌پور، سیاب (1388) بررسی فراوانی منابع طبیعی، سرمایة انسانی و رشد اقتصادی در کشورهای صادرکنندة نفت، پژوهش‌های اقتصادی ایران، 11 (40)، صص. 147-125.
ریگین، چارلز (1394) روش تطبیقی (فراسوی راهبردهای کمّی و کیفی)، انتشارات آگه، تهران.
سام‌دلیری، کاظم (1393) روش‌شناسی کیفی جامعه‌شناسی تاریخی و تطبیقی-تاریخی، چاپ اوّل، جامعه‌شناسان، تهران.
شاه‌آبادی، ابوالفضل؛ صادقی، حامد (1392) مقایسة اثر وفور منابع طبیعی بر رشد اقتصادی ایران و نروژ، مدل‌سازی اقتصادی، 2 (22)، صص. 43-21.
غیاثوند، ابوالفضل؛ صبوری، فاطمه (1390) رابطه حکمرانی و رشد اقتصادی در کشورهای دارای منابع معدنی. فصلنامه علوم اقتصادی، 5 (11)، صص. 134-113.
کریم‌زاده، مصطفی؛ نصراللهی، خدیجه؛ صمدی، سعید؛ دلالی اصفهانی، رحیم؛ فخار، مجید (1388) بررسی بیماری هلندی در اقتصاد ایران: تأثیرگذاری رابطة مبادله بر ساختار سرمایه‌گذاری، اقتصاد مقداری، 6 (4)، صص. 172-147.
مهرآرا، محسن؛ ابریشمی، حمید؛ زمانزاده، حمید (1390) تفسیری از فرضیه نفرین منابع در کشورهای صادرکننده نفت: تکانه‌های مثبت نفتی از چه سطح آستانه‌ای برای رشد اقتصادی مضر است؟، فصلنامه مطالعات اقتصاد انرژی، 28، صص. 134- 119.
میرهاشمی دهنوی، محمد (1394) بررسی اثر فراوانی منابع طبیعی بر رشد اقتصادی کشورهای صادرکنندة منابع طبیعی با رویکرد نظریة فشار بزرگ، اقتصاد منابع طبیعی، 4 (9)، صص. 18-3.
نظری، محسن؛ مبارک، اصغر (1389) وفور منابع طبیعی، بیماری هلندی و رشد اقتصادی در کشورهای نفتی، مطالعات اقتصاد انرژی، 27، صص. 68-47.
Auty, R. M. (1993) Sustaining Development in Mineral Economies: The Resource Curse Thesis, Taylor & Francis e-Library.
Auty, R. M. (1997) Natural Resource Endowment, the State and Development Strategy, International Development, 9 (4), pp. 651-663.
Basedau, M., Lay, J. (2009) Resource Curse or Rentier Peace? The Ambiguous Effects of Oil Wealth and Oil Dependence on Violent Conflict, Peace Research, 46 (6), pp. 757-776.
Betz, M. R., Partridge, M. D., Farren, M., Lobao, L. (2015) Coal Mining, Economic Development, and the Natural Resources Curse, Energy Economics, 50, pp. 105-116.
Bhattacharyya, S., Hodler, R. (2010) Natural Resources, Democracy and Corruption, European Economic Review, 54(4), pp. 608-621.
Blomstrom, M., Meller, P. (1990) Trayectorias Divergentes, Cieplan-Hachette
Busse, M., Gröning, S. (2013) The Resource Curse Revisited: Governance and Natural Resources, Public choice, 154 (1-2), pp. 1-20.
Centre for Global Economic History (2017) Online Text Retrieved 18 May 2017, from www.cgeh.nl.
Collier, P., Hoeffler, A. E. (1998) On the Economic Causes of Civil War, Oxford Economic Papers, 50, pp.73-563.
Dunning, T. (2005) Resource Dependence, Economic Performance, and Political Stability, Conflict Resolution, 49 (4), pp. 451-482.
Fiss, C. (2011) Building Better Causal Theories: A Fuzzy Set Approach to Typologies in Organization Research, Academy of Management Journal, 54 (2), pp. 393-420.
Freedom House. (2017) Online Text Retrieved 15 January 2017, from freedomhouse.org
Gylfason, T., Gylfi, Z. (2002) Natural Resources and Economic Growth: the Role of Investment, Working Papers, Central Bank of Chile.
Hanushek, E. A., Jackson, J. E. (2013) Statistical Methods for Social Scientists, Academic Press, New York.
Hirschman, A. O. (1958) The Strategy of Economic Development, New Haven CT: Yale University Press.
International Monetary Fund. (2016) Online Text Retrieved 10 January 2016, from www.imf.org.
Knight, M., Norman, L., Delano, V. (1996) The Peace Dividend: Military Spending and Economic Growth, IMF Staff Papers, 43(1), PP. 1-37.
Lane, P., Tornell, A. (1995) Power Concentration and Growth, Harvard Institute of Economic Research Discussion Paper, 1720.
Larsen, E. R. (2005) Are Rich Countries Immune to the Resource Curse? Evidence from Norway’s Management of its Oil Riches, Resources Policy, 30, pp. 75-86.
Lucas, S. R., Szatrowski, A. (2014) Qualitative Comparative Analysis in Critical Perspective, Sociological Methodology, 44 (1), PP. 1-79.
Masue, O. S., Swai, I. L., Anasel, M. G. (2013) The Qualitative-Quantitative'Disparities' in Social Science Research: What Does Qualitative Comparative Analysis (QCA) Brings in to Bridge the Gap?,Asian Social Science, 9 (10), pp.211-221.
Meier, G. M. (2002) Leading Issues in Economic Development, American Journal of Agricultural Economics, 84 (4), pp.1181-1183.
Oomes, N., Kalcheva, K. (2007) Diagnosing Dutch Disease: Does Russia have the Symptoms?, BOFIT Discussion Papers, 7, pp. 5-40.
Ortega, C. J., Gregorio. D. (2005) The relative richness of the poor? Natural resources, human capital and economic growth, World Bank Working Paper Series, No. 3484.
Papyrakis, E., Gerlagh, R. (2004) The Resource Curse Hypothesis and its Transmission Channels, Comparative Economics, 32, pp.181-193.
Papyrakis, E., Gerlagh, R. (2006) Resource Windfalls, Investment and Long-Term Income, Resources Policy, 31 (2), pp. 117-128.
Rihoux, B., Ragin, C. C. (2008) Configurational Comparative Methods: Qualitative Comparative Analysis (QCA) and Related Techniques, Sage Publications.
Robinson, J., Torvik, R., Verdier, T. (2006) Political Foundations of the Resource Curse, Development Economics, 79, pp. 447-468.
Sachs, J. D., Warner, A. M. (1997) Natural Resources Abundance AND Economic Growth, Center for International Development and Harvard Institute for International Development.
Seers, D. (1964) The Mechanism of an Open Petroleum Economy, Social and Economic Studies, 13, pp. 233-242.
The Polity (2016). Online Text Retrieved 14 May 2016, from www.hbs.edu.
The World Bank (2017). Online Text Retrieved 7 June 2017, from www.worldbank.org.
Torvik, R. (2001) Natural Resources, Rent Seeking and Welfare, Development Economics, 67, pp. 455-470.
Uprichard, E. (2013) Sampling: Bridging Probability and Non-Probability Designs,International Journal of Social Research Methodology,16 (1),pp.1-11.
Watkins, G. C. (2006) Oil Scarcity: What Have the Past Three Decades Revealed?, Energy Policy, 34 (5), PP. 508-514.
Williamson, O. E. (2000) The Institutional Economics; Taking Stock, Looking Ahead, Economic Literature, 38 (3), pp. 595-613.
World Economic Forum (2017) Online Text Retrieved 03 July 2017, from www.weforum.org.