بررسی وضعیت بیابان‌زایی با استفاده از مدل ایرانی ارزیابی پتانسیل بیابان‌زایی (مطالعه موردی: دشت گندمبان، قصر شیرین)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد بیابان‌زدایی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

2 استادیار مرتع و آبخیزداری، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

3 استادیار مرتع و آبخیزداری، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی، کرمانشاه، ایران

چکیده

در حال حاضر بیابان‌زایی به عنوان یک معضل، گریبان بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران را گرفته است. این مشکل، نه‌تنها در نواحی خشک و نیمه‌خشک، بلکه در بخش‌هایی از مناطق نیمه‌مرطوب نیز دیده می‌شود. بیابان‌زایی مشتمل بر فرآیندهایی است که هم زاییدة عوامل طبیعی و هم نتیجة فعّالیّت‌های غیراصولی انسانی است؛ بنابراین، شناخت معیارها و شاخص‌های ارائة یک مدل برای نشان دادن شدّت بیابان‌زایی و تعیین عوامل مؤثّر برای جلوگیری از بیابان‌زایی، ضروری است. هدف از پژوهش حاضر، بررسی پتانسیل بیابان‌زایی در دشت گندمبان شهرستان قصر شیرین با استفاده از مدل ایرانی ارزیابی پتانسیل بیابان‌زایی است. با توجّه به شرایط منطقه، از سه معیار اقلیم، آب، زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی و 11 شاخص برای تهیّة نقشة پتانسیل بیابان‌زایی استفاده شد. در مرحلة بعد، شاخص‌های هر معیار در هر واحد کاری مورد ارزیابی و وزن‌دهی قرار گرفت. با بررسی میانگین هندسی شاخص‌ها و بهره‌گیری از فنّ جی.‌آی.‌اس، نقشه‌های مربوط به وضعیّت هر معیار تهیّه و در انتها از میانگین هندسی معیارها، نقشة نهایی پتانسیل بیابانزایی منطقه تهیّه گردید. نتایج این پژوهش نشان داد که منطقة مورد مطالعه از لحاظ شدّت بیابان‌زایی در سه کلاس ناچیز (38/5%)، متوسّط (53/72%) و شدید (08/22%) قرار می‌گیرد. ارزیابی ارزش عددی معیارهای مورد بررسی نشان می‌دهد که مؤثّرترین شاخص‌های بیابان‌زایی منطقه به ترتیب اهمّیّت، افت آب‌های زیرزمینی، حسّاسیّت سازند زمین‌شناسی و هدایت الکتریکی هستند و در مقابل، نسبت جذب سدیم و کلر خاک کمترین اثر را داشتند. متوسّط وزنی پتانسیل بیابان‌زایی در کلّ منطقۀ مورد بررسی 53/72% بود که در کلاس بیابان‌زایی متوسّط قرار می‌گیرد.
 

کلیدواژه‌ها


آرامی، عبدالحسین؛ اونق، مجید؛ واحدبردی، شیخ (1393) ارزیابی خطر بیابان‌زایی با مدل 9 معیاری IMDPA در منطقة نیمه‌خشک آق‌بند، استان گلستان، پژوهش‌های حفاظت آب‌وخاک، 21 (2)، صص. 172-153.
احمدی، حسن (1387) ژئومورفولوژی کاربردی، جلد 2، چاپ سوّم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
اختصاصی، محمدرضا؛ سپهر، عادل (1390) روش‌ها و مدل‌های ارزیابی و تهیّة نقشة بیابان‌زایی، چاپ اوّل، انتشارات دانشگاه یزد، یزد.
اختصاصی، محمدرضا؛ مهاجری، سعید (1374) روش طبقه‌بندی و شدّت بیابان‌زایی اراضی در ایران، دوّمین همایش ملّی بیابان‌زایی و روش‌های مختلف بیابان‌زدایی، کرمان، مؤسّسة تحقیقات جنگل‌ها و مراتع.
افراخته، حسن (1374) مدل در جغرافیا و کاربرد مدل‌ها در قلمرو فعّالیّت‌های کشاورزی، انتشارات جهاد دانشگاهی، زاهدان.
حسینی، سید محمود؛ اختصاصی، محمدرضا؛ بزی، خدارحم (1389) بررسی نوع و شدّت عوامل مؤثّر در بیابان‌زایی سیستان، مطالعة موردی منطقه نیاتک، فضای جغرافیایی، 9 (31)، صص. 136-119.
ذوالفقاری، فرهاد؛ شهریاری، علیرضا؛ فخیره، اکبر؛ راشکی، علیرضا؛ نوری، سهیلا؛ خسروی، حسن (1390) ارزیابی شدّت بیابان‌زایی دشت سیستان با استفاده از مدل IMDPA، پژوهش‌های آبخیزداری (پژوهش و سازندگی)، 24 (91)، صص. 107-97.
رضایی‌پور باغدر، عبدالحسین؛ بهرامی، حسین؛ رفیع شریف‌آباد، جواد؛ خسروی، حسن (1394) ارزیابی شدّت بیابان‌زایی با استفاده از مدل IMDPA (مطالعـة مـوردی: منطقة باغدر، یزد)، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 5 (19)، صص. 54-42.
زهتابیان، غلامرضا؛ احمدی، حسن؛ اختصاصی، محمدرضا؛ جعفری، رضا (1381) تعیین شدّت فرسایش بادی در منطقة کاشان با استفاده از مدل بیابان‌زایی، منابع طبیعی ایران، 55 (2)، صص. 158-145.
سازمان هواشناسی استان کرمانشاه (1394) گزارش سالیانة ادارة تحقیقات اقلیمی و هواشناسی کاربردی، استان کرمانشاه.
شایان، سیاوش؛ شریفی، محمد (1385) مدل به عنوان تکنیکی در ژئومورفولوژی، تحقیقات جغرافیایی، 21 (80)، صص. 120-102.
فتاحی، محمدمهدی (1388) بررسی روند بیابان‌زایی در استان قم با استفاده از داده‌های سنجش از دور با تأکید بر تغییرات استفاده از اراضی و تغییرات کمّی و کیفی منابع آب، تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 16 (35)، صص. 253-234.
فتاحی، محمد مهدی؛ درویش، محمد؛ جاویدکیا، حمیدرضا؛ ادنانی، سید مهدی (1389) ارزیابی و تهیّة نقشة خطرکل بیابان‌زایی با روش فائو-یونپ (مطالعة موردی: حوضة آبریز قمرود)، تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 17 (4)، صص. 588-575.
فیض‌نیا، سادات (1374) مقاومت سنگ‌ها در مقابل فرسایش در اقالیم مختلف ایران، منابع طبیعی ایران، 47، صص. 116-95.
محمدقاسمی، سیلوانا؛ زهتابیان، غلامرضا؛ احمدی، حسن (1387) ارزیابی شدّت بیابان‌زایی منطقة زابل از منظر معیار آب با استفاده از مدل مدالوس، پژوهش و سازندگی، 21 (80)، صص. 67-59.
ممبنی، مریم؛ کرمشاهی، عبدالعلی؛ آزادنیا، فرزاد؛ گرایی، پرویز؛ کریمی، کامران (1395) ارزیابی شدّت بیابان‌زایی با استفاده از مدل ایرانی بیابـان‌زایـی IMDPA (مطالعـة مـوردی: دشت عباس، استان ایلام)، سنجش از دور و سامانة اطّلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 7 (24)، صص. 112-100.
مؤسّسة تحقیقات خاک و آب (1363) مبانی ارزیابی اراضی، نشریة 655، وزارت جهاد کشاورزی، تهران.
هاشمی، زهره؛ پهلوانروی، احمد؛ مقدم‌نیا، علیرضا؛ جوادی، محمدرضا؛ میری، عباس (1390) ارزیابی وضعیّت فعلی بیابان‌زایی منطقة زهک سیستان با تأکید بر معیار فرسایش آبی، پژوهش‌های آبخیزداری (پژوهش و سازندگی)، 91، صص. 79-68.
Fatahi, A., Azad, B., Ara, H. (2017) Desertification Assessment by Using Water Criterion in Iran’s Central Arid Regions, Applied Environmental and Biological Sciences, 7 (1), pp. 188-197.
Giordano, L., Giordano, F., Grauso, S., Iannetta, M., Sciortino, M., Bonnati, G., Borfecchia, F.,Cecco, L.de., Felici, F., Martini, S., Schino, G. Proc. (2002) Desertification Vulnerability in Sicily (Southern Italy), 2nd Int. conf. on new Trend in water and Environmental Engineering for Safety and Life: Eco-compatible solutions for Aquatic Environments, June 24-28.
Hakimzadeh Ardakani, M. A., Cheshm Berah, F., Mokhtari, M. H. (2017) Investigating the Effects of Land Use Changes on Trend of Desertification Using Remote Sensing (Case Study: Abarkooh Plain, Yazd, Iran), Rangeland Science, 7 (4), pp. 348-360.
Melchiade, B. (2009) Secretariat of the Convention to Combat Desertification, CSD-17 Intergovernmental Preparatory Meeting Panel on Desertification, New York, February 26.
Rasmy, M., Gad, A., Abdelsalam, H., Siwailam, M. (2010) A Dynamic Simulation Model of Desertification in Egypt, The Egyptian Journal of Remote Sensing and Space Sciences, 13 (2), pp. 101-111.
Sivakumar, M. V. K. (2007) Interactions Between Climate and Desertification, Agricultural and Forest Meteorology, 142 (2-4), pp. 143-155.
Wu, B., Long, J. C. (2002) Landscape Change and Desertification Development in the Mu Us Sandland, Northern China, Arid Environments 50 (3), pp. 429-444.
Yan Li, X., You Liu, L., Hua Wang, J. (2004) Wind Tunnel Simulation of Aeolian Sandy Soil Erodibility under Human Disturbance, Geomorphology, 59 (1-4), pp. 3-11.
Yonghuan, M., Shengyue, F., Lihue, Z., Zhao yang, D., Zhang, K., Feng, J. (2000) The Temporal Change of Driving Factors During the Course of Land Desertification in Arid Region of North China: the case of Minqin County, Environmental Journal. 51 (6), pp. 999-1008.
Zehtabian, Gh., Khosravi, H., Ghodsi, M. (2010) Water and Sustainability in Arid Regions, Chapter 5: High Demand in a Land of Water Scarcity, Springer.
Zhu, Z. (1998) Concept, Cause and Control of Desertification in China, Quaternary Sciences, II: pp. 145-155.