ارزیابی فعّالیّت و توان لرزه‌زایی گسل تبریز با شاخص‌های ژئومورفیک، تکنیک سنجش از دور و GIS

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی دانشگاه محقق اردبیلی

2 دانشجوی دکترا دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

کلان­شهر تبریز در حریم گسل فعّال تبریز قرار دارد که این گسل، از بخش انتهایی حوضه‌های آبریز گماناب‌چای و ورکش‌چای در شمال شهر نیز عبور می‌کند. پژوهش حاضر با استفاده از شاخص‌های ژئومورفیک، تکنیک سنجش از دور و GIS به بررسی فعّالیّت‌ و توان لرزه‌زایی گسل تبریز می‌پردازد. برای دستیابی به هدف پژوهش، شاخص‌های ژئومورفیک شامل عدم تقارن حوضه، سینوسی جبهة‌ کوهستان،سینوسی رودخانه، نسبت پهنای کف درّه به ارتفاع درّه، شاخص ارزیابی نسبی تکتونیکی فعّال و مدل‌های تجربی به عنوان ابزار‌های مدلی و مفهومی استفاده شد. تصویر ماهواره‌ای سنجنده ASTER، نقشة زمین‌شناسی، مدل رقومی ارتفاع و نرم‌افزارهای ENVI4.8 وArcGIS10.2 جزء سایر ابزارهای فیزیکی این پژوهش است. با پردازش داده‌های ماهواره‌ای شواهد تکتونیکی گسل تبریز همچون انحراف آبراهه‌ آجی‌چای، پرتگاه گسل و پدیدة‌ عدسی­شکلدر محدوة کلانشهر تبریز تفسیر شدند. نتایج به دست آمده با شواهد میدانی منطقه تأیید گردید. طبق نتایج، مقادیر کمّی شاخص‌های عدم تقارن حوضه 7/39 و 2/23، سینوسی جبهة کوهستان 4/1 و 93/0،سینوسی رودخانه 1/1 و 3/1، پهنای کف درّه به ارتفاع درّه 08/1 و 2/1 به ترتیب برای حوضه‌های آبریز گماناب‌چای و ورکش‌چای به دست آمد. بر اساس شاخص ارزیابی نسبی تکتونیک فعّال، حوضه‌های آبریز گماناب‌چای و ورکش‌چای به ترتیب با مقادیر عددی 5/1 و 1 دارای حرکات تکتونیکی بسیار زیاد هستند. نتایج شاخص‌های مورد بررسی، حاکی از تأثیرپذیری مورفولوژی حوضه‌های آبریز گماناب‌چای و ورکش‌چای از حرکات تکتونیکی گسل تبریز است. بر اساس نتایج مدل‌های تجربی، گسل تبریز توان ایجاد زمین‌لرزه‌هایی به بزرگی بیش از 6 ریشتر را دارد. پیامدهای ناشی از گسترش تبریز بر روی گسل و ارتفاعات شمالی شهر با توجّه به نوع سازندهای زمین‌شناسی به تدریج در این محدوده‌ها در حال حضور هستند و با وقوع زلزله‌هایی به بزرگی میانگین 9/6 ریشتر، عواقب ناشی از این توسعة نامناسب در آینده نیز بسیار خطرناک خواهد شد.

کلیدواژه‌ها


اسفندیاری، فریبا؛ غفاری گیلانده، عطا؛ لطفی، خداداد (1393) بررسی توان لرزه‌زایی گسل‌ها و برآورد تلفات انسانی ناشی از زلزله در مناطق شهری (مطالعة‌ موردی: شهر اردبیل)، پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمّی، شمارة 4، صص. 36-17.
بابااحمدی، عباس (1388) کاربردهای سنجش از دور در زمین‌شناسی، چاپ دوّم، انتشارات آوای قلم، تهران.
جوادی موسوی، الهه؛ آرین، مهران؛ قرشی، منوچهر؛ ناظمی، محمد (1391) اندازه‌گیری شاخص‌های مورفوتکتونیکی در منطقة‌ طبس، فصلنامة‌ زمین، شمارة 24، صص. 225-213.
حسین‌پور، مارال (1386) بررسی‌های سایزموتکتونیکی شمال غرب ایران و پهنه‌بندی خطر زمین‌لرزه در شهر تبریز، پایان‌نامة‌ کارشناسی‌ارشد، راهنما محسن مؤید، دانشکدة‌ علوم، دانشگاه تبریز.
رجبی، معصومه؛ آقاجانی، کامیلا (1389) بررسی گسل‌ها، توان لرزه‌زایی و خطر زمین‌لرزه در مخروط‌افکنه‌های شمال شرق دریاچة‌ ارومیه، فصلنامة جغرافیایی طبیعی، شمارة 7، صص. 14-1.
رجبی، معصومه؛ سلیمانی، ابوالفضل (1392) تحلیل و ارزیابی ویژگی‌های مورفوتکتونیکی و نئوتکتونیکی دامنة جنوبی کوهستان سبلان، جغرافیا و برنامه‌ریزی، شمارة 45، صص. 120-97.
رنجبری، احد؛ رجایی، عبدالحمید؛ رجبی، معصومه (1382) مطالعة‌ ویژگی‌های ژئومورفولوژی حوضة گماناب‌چای شمال تبریز، پایان‌نامة‌ کارشناسی‌ارشد، راهنما عبدالحمید رجایی، گروه جغرافیای طبیعی با گرایش ژئومورفولوژی، دانشگاه تبریز.
روستایی، شهرام (1390) پهنه‌بندی خطر گسل تبریز برای کاربری‌های مختلف اراضی شهری، جغرافیا و توسعه، شمارة 21، صص. 41-27.
سادات ریاضی‌راد، زهره؛ کی‌نژاد، آناهیتا؛ قمی‌اویلی، جعفر (1388) بررسی لرزه‌زمین‌ساخت و لرزه‌خیزی در نوشهر و تعیین مناطق پتانسیل خطر بالا، فصلنامة زمین، شمارة 4، صص. 89-77.
شیری‌طرزم، علی؛ رجبی؛ معصومه؛ روستایی، شهرام (1385) پژوهشی در ژئومورفولوژی حوضة سنخ‌چای، پایان‌نامة‌ کارشناسی ارشد، راهنما معصومه رجبی، گروه جغرافیای طبیعی با گرایش ژئومورفولوژی، دانشگاه تبریز.
عابدینی، موسی؛ شبرنگ، شنو (1393) ارزیابی فعّالیّت‌های نوزمین‌ساخت در حوضة آبخیز مشکین‌چای از طریق شاخص‌های ژئومورفولوژی، جغرافیا و توسعه، شمارة 35، صص. 66-49.
عابدینی، موسی؛ مقیمی، ابراهیم (1391) نقش تنگناهای ژئومورفولوژیکی در توسعة‌ کالبدی کلانشهر تبریز به منظور کاربری بهینه، مجلّة‌ جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، شمارة 1، صص. 166-147.
فرج‌زاده، منوچهر؛ بصیرت، فروغ (1385) پهنه‌بندی حسّاسیّت تشکیلات زمین‌شناسی در مقابل نیروهای زلزله در منطقة شیراز با استفاده از GIS، پژوهش‌های جغرافیایی، شمارة 55، صص. 72-59.
محمودزاده، مریم؛ الماسیان، محمود؛ پورکرمانی، محسن؛ سلطانی، ماهیار (1390) تحلیل ساختاری گسل تبریز با استفاده از داده‌های دورسنجی، فصلنامة‌ علوم زمین، 6 (19)، صص. 131-119.
Alok, K., Verma, K. (2013) Estimation of maximum magnitude (Mmax): Impending large earthquakes in Northeast Region, India, Journal Geological Society of India, 83, pp. 635-640.
Anoop A., Prand S., Basavaiah N., Brauer A., and Shahzad F. (2013) Tectonic versus climate influence on landscape evolution: A case study from the upper Spiti valley, NW Himalaya, Geomorphology, 14, pp.145-146.
Dehbozorgi M., Pourkermani M., Arian M., Matkan A.A., Motamedi H., and Hosseinasl A. (2010) Quantitative analysis of relative tectonic activity in the Sarvestan area, central Zagros, Iran, Geomorphology, 03284, No.13, pp.1-13.
Ernini, S., Stelios P. (2011)Identification of lineaments with possible structural origin using ASTER images and DEM derived products in Western Crete Greece, Earsele Proceeding,. 10, pp. 1-18.
Hamdouni, R.El., Iriggaray, C., Fernandez, T., Chacon, J., Keller, E.A (2008) Assessment of relative active tectonics, southwest border of the Sierra Nevada (Southern Spain), Gemorphology, 96, pp. 157-170.
Hassanzadeh, R., Zorica, N., Alavir, A., Norouzzadeh, M., and Hodhodkian, H. (2013) Interactive approach GIS-based earthquake scenario development and resource estimation, Computers & Geosciences, Vol.51, pp.324-338.
Karimzadeh, S., Miyajima, M., Hassanzadeh, R., Amiraslanzadeh, R., and Kamel, B. (2014) A GIS-based seismic hazard, building vulnerability and human loss assessment for the earthquake scenario in Tabriz, Soil Dynamics and Earthquake Engineering, 66, pp. 263-280.
Safari, H.O., Pirasteh, S., Pradhan, B., and Gharibvand, L.K. (2012) Use of remote sensing data and GIS tools for seismic hazard assessment for shallow oilfields and its impact on the settlements at Masjed-i-Soleiman area, Zagros Mountains, Iran, Open Access Remote Sensing, 2, pp. 1367-1377.
Shahzeidi S.S., Entezari M., and Ramesht M.H. (2011) the effect of active tectonic to morphology of Deakt-Tangan River fan of shah dad in Kerman, International on Environmental Science and Technology, 6, pp.388-391.
Taleghni, M. A., (2013) The relation evolution of tectonic action in a thrust zone based on morphometric indices (Case Study: Kandole Basin in Kermanshah Province), Environmental Sciences, 1 (1), pp. 1-12.
Zhang W., Oguchi T., Hayakawa S., and Peng H. (2013) Morphometric Analyses of Danxia Landforms in Relation to Bedrock Geology: A Case of Mt. Danxia, Guangdong Province, China, The Open Geology Journal, 7, pp.54-62.