استقرار متوازن و توسعة نامتوازن: تحلیلی بر نظام شهری غرب کلان منطقة زاگرس با تأکید بر ناپایداری و ناکارآمدی شهرهای کوچک

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه پیام نور، جغرافیا و برنامه ریزی شهری

2 دانشیار دانشگاه پیام نور، جغرافیا و برنامه ریزی روستایی

3 عضو هیئت‌علمی و دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه پیام نور

چکیده

نظام شهری ایران به دلیل تمرکز امکانات و خدمات در شهرهای بزرگ، از الگوی کهکشانی در قبل از سال 1300، به الگوی زنجیره­ای متمایل شده است. این الگو، ضمن بر هم زدن روابط منطقی شهرهای کوچک، میانی و بزرگ با یکدیگر، باعث آشفتگی و عدم تعادل فضایی در نظام شهری - منطقه­ای آن شده است که در غرب کلان­منطقة زاگرس نیز به مقدار بیشتری وجود دارد.  هدف این پژوهش، تحلیل و کاهش عدم تعادل­های شهری - منطقه­ای و فضایی منطقة مطالعاتی با روش توصیفی - تحلیلی است، از روش­های کتابخانه­ای بر مبنای سرشماری­ها و در تحلیل فضایی از مدل رتبه - اندازه و شاخص­های چهارشهر و نخست شهری و فن GIS و نرم­افزارExcel نیز استفاده شده است. نتایج نشان می­دهد علی­رغم استقرار متوازن شهرها در سطح منطقه، توزیع و بارگذاری جمعیّت در بین رده­های جمعیّتی و طبقات شهری آن با ناموزونی و عدم تعادل­های شدید در نظام شهری مواجه است. به طوری که روستا - شهرها و شهرهای کوچک با 90 درصد شهرها، 32 درصد جمعیّت را داشته­اند که فقط به اندازة جمعیّت نخست شهر کرمانشاه است. رتبه - اندازة موجود شهرها به ویژه در قاعدة هرم شهری به شدّت با رتبه - اندازة مطلوب آنها اختلاف دارد و سنجش بلندمدت درجة نخست شهری بر اساس شاخص­های یاد شدهروند صعودی به سمت عدم تعادل و ناموزونی بیشتر را نشان می­دهد. علی­رغم تأکید سیاست‌های توسعة شهری - منطقه­ای بر رویکرد شهرهای کوچک در رفع نابرابری­ها، امّا روندهای شهرنشینی منطقه، برخلاف سیاست‌های فوق، تمرکزگرایی و قطبش بیشتر را موجب شده و شهرهای کوچک با وجود سهم 40 درصدی، نه تنها نتوانسته­اند یکپارچگی و تعادل فضایی را پس از 35 سال بهبود بخشند، خود نیز با ناپایداری و ناکارآمدی مواجه‌اند. این مسائل با نبود پیوندهای لازم بین طبقات شهری منطقه، موجب ناهمگونی، ناکارآمدی و تکامل نیافتگی نظام شهری آن شده است.

کلیدواژه‌ها


 اجلالی، پرویز (1371) تحلیل منطقه‌ای و سطح‌بندی سکونتگاه‌ها، معاونت امور مناطق مجلس، دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، تهران.
بختیاری، سعید (1378) اطلس کامل گیتاشناسی دورة دوّم، چاپ سیزدهم، انتشارات گیتاشناسی.
پارتر، رابرت ب؛ سلی لوید ایونز (1384) شهر در جهان در حال توسعه، ترجمة کیومرث ایراندوست، مهدی دهقان منشادی و میترا احمدی، چاپ اوّل، انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور، تهران.
حسامیان، فرخ؛ اعتماد، گیتی؛ حائری، محمد رضا (1363) شهرنشینی در ایران، انتشارات آگاه، تهران.
حکمت­نیا، حسین؛ موسوی، میرنجف (1385) کاربرد مدل در جغرافیا با تأکید بر برنامه‌ریزی شهری و ناحیه‌ای، انتشارات علم نوین، یزد.
زبردست، اسفندیار (1383) اندازة شهر، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران.
ساعی ارسی، ایرج (1389) پرسمان‌های اقتصادی - اجتماعی جمعیّت ایران؛ یک جستار نظری، فصلنامة تخصّصی جامعه‌شناسی، 5 (2)، صص.97-69.
شکویی، حسین (1374) دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، سمت، تهران.
صدر موسوی، میرستار؛ طالب‌زاده، میرحیدر (1385) نقش شهرهای کوچک در توسعة فضایی استان آذربایجان غربی نمونة موردی ماکو، مجلّة علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تبریز، (21)، صص. 102-75.
علی‌اکبری، اسماعیل (1390) ساختارشناسی بردارهای شهرنشینی در ایران، نشر مهکامه.
فنی، زهره (1382) شهرهای کوچک رویکردی دیگر در توسعة منطقه‌ای، سازمان شهرداری‌های کشور.
کانزمن، کلاس (1984) تشویق ایدة شهرهای میانی به عنوان کلیدی موفّق در تعیین خط‌مشی برنامه‌ریزی منطقه‌ای، ترجمة حمیده امکچی، سازمان برنامه و بودجه استان تهران، 1364.
مهاجرانی، علی‌اصغر (1389) ناهماهنگی در توزیع مکانی جمعیّت ایران، فصلنامة جمعیّت شمارة 72/71، صص. 53-46.
مهندسین مشاور ستیران (1356) شناسایی نقاط گرهی، سازمان برنامه و بودجه.
نظریان، اصغر (1378) طرح مطالعاتی جایگاه شهرهای کوچک در توسعة ملّی، دانشگاه تربیت معلّم.
هال پیتر؛ اولریخ فایفر (1388) آیندة شهرهای قرن 21، ترجمة اسماعیل صادقی و ناهید صادقی، چاپ اوّل، انتشارات جامعه مهندسان مشاور ایران، تهران.
Fallman, Jerome D. (2007) Human Geography: landscape of Human Activites, 6th education Mcgrew.
Kamanda, U. (2007) Concept of Urban Centers and Small Town in Latin, America: Brazilia.
Kunda, A. )2001(Urban Development Infrastruacture Financing and Emerging System of Governce in India, The Scout Report for Social Selection, 4 (15), 63.
Tacoli, C. (2004) The Role of Small and Intermediate Urban Centres and Market Towns and the Value of Regional Approaches to Rural Poverty Reduction Policy, Prepared for the OECD DAC POVNET, Agriculture and Pro-Poor Growth Task Team Helsinki Workshop, pp. 17-18.
Umo, J.U. (1986) S.A.I.C. As a Development Strategy, in: New Direction in Urban Geography.