بررسی بیابان‌زایی و اثرات آن بر زندگی کشاورزان (مطالعه موردی: اراضی کشاورزی اطراف شهر سرخه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه بیابانزدایی، دانشکده کویرشناسی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران.

2 مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی زنجان، گروه تحقیقات جنگل و مرتع، زنجان، ایران.

چکیده

امروزه رشد گسترده جمعیت در سطح کره زمین و به‌تبع آن گسترش فعالیت‌های انسانی در طبیعت، کاربری‌های نامناسب اراضی و بهره‌برداری بیش از توان سرزمین، عرصه‌های وسیعی از کشور را در معرض بیابان‌زایی قرار داده که موجب بروز مشکلات گسترده‌ای ازجمله فرسایش و کاهش حاصلخیزی خاک و پیامدهای منفی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شده است. این پژوهش باهدف بررسی وقوع بیابان‌زایی و اثرهای آن بر وضعیت زندگی کشاورزان شهر سرخه انجام پذیرفت. جامعه آماری تحقیق شامل بهره‌برداران اراضی کشاورزی اطراف شهر سرخه است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران تعیین و تعداد 97 پرسشنامه تکمیل و از روش مقایسه نگرش ساکنین جهت تحلیل گویه ها و مؤلفه‌های پژوهش بهره گرفته‎ شد. همچنین اطلاعات و داده‎های کمی مربوط به بارندگی، دما، وضعیت آب‎های زیرزمینی، سطح اراضی کشاورزی، درآمد و تعداد دام کشاورزان، جمع آوری و برای بررسی وقوع بیابان‎زایی، تکمیل و تحلیل نتایج استفاده شد. بر اساس نتایج، در دو دهه گذشته میزان بارندگی کاهش، دما افزایش، سطح آب‎های زیرزمینی کاهش و سطح اراضی مناسب برای کشاورزی یافته ‎است، بیابان‎زایی از نظر 6/86 درصد از نمونه آماری عمدتا به اشکالی چون کاهش کیفی و کمی منابع آب زیرزمینی، کاهش آبدهی چاه‎ها و قنوات، کاهش دسترسی به آب‎های سطحی، شوری خاک، کاهش حاصلخیزی اراضی کشاورزی و کاهش پوشش گیاهی در منطقه دیده می‎شود. همچنین اثر بیابان‌زایی بر وضعیت اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی جامعه موردمطالعه به ترتیب دارای میانگین نگرش 27/3 (نگرش: متوسط) و 80/2 (نگرش متوسط) است. براساس نتایج مهم‎ترین اثرهای اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی بیابان‎زایی در زندگی کشاورزان سرخه کاهش تمایل فرزندان کشاورزان به تشکیل خانواده، کاهش تمایل کشاورزان برای ادامه شغل کشاورزی، افزایش تمایل به مهاجرت، افزایش بیکاری، کاهش سطح اراضی کشاورزی، کاهش درآمد کشاورزان و افزایش هزینه‎های آبیاری است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اکبرزاده، پیمان؛ نیکو، شیما (1401الف). اثر تغییر کاربری اراضی بر کیفیت آب زیرزمینی (مطالعۀ موردی: حوضۀ آبخیز دامغان). اکوهیدرولوژی, 9(2)، 437-459. doi: 10.22059/ije.2022.340711.1622
اکبرزاده، پیمان؛ نیکو، شیما (1401ب). بررسی اثر توسعه منطقه‌ای به شکل تغییر کاربری اراضی بر سطح ایستابی سفره آب زیرزمینی (مطالعه موردی: حوضه آبخیز دامغان). جغرافیا و پایداری محیط، 12(3)، 1-21. doi: 10.22126/ges.2022.7594.2512
اکبرزاده، پیمان؛ یزدانی، محمدرضا؛ نیکو، شیما (1398). بررسی ضرورت ایجاد پلیس آب به‌منظور نظارت بر منابع آب زیرزمینی در روستاهای ایج، جوین و صوفی‌آباد شهرستان سرخه سمنان. جغرافیا و پایداری محیط، 9(4)، 89-102. doi: 10.22126/ges. 2020.4032.2018
اکبری، مرتضی؛ صادقی شاهرخت، طاهره؛ واله، میترا؛ مهاجرطهران، سمانه (1392). بررسی اثرات ناشی از بیابان‌زایی بر مسائل اقتصادی - اجتماعی مناطق روستایی (مطالعه موردی: شهرستان سرخس، استان خراسان رضوی). جنگل و مرتع 95 (96)، 23-18. https://www.magiran.com/p1144933
اکبری، مرتضی؛ صادقی شاهردخت، طاهره (1391). بررسی اثرات ناشی از بیابان‌زایی بر مسائل اقتصادی - اجتماعی مناطق روستایی (مطالعه موردی: شهرستان سرخس استان خراسان رضوی). اولین کنفرانس ملی راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار. تهران: اداره کل پدافند غیرعامل (وزارت کشور). https://elmnet.ir/doc/20176982-45112
بوعلی، عبدالحسین؛ عسگری، حمیدرضا؛ محمدیان بهبهانی، علی؛ سلمان ماهینی، عبدالرسول؛ نعیمی، بابک (1400). ارائۀ سیستم هشدار اولیۀ بیابان‌زایی مبتنی بر معیار اقلیم و آب زیرزمینی منطقۀ موردمطالعه: شهرستان آق‌قلا و گمیشان. نشریه جغرافیا و توسعه، 19 (63)، 285-306. doi: 10.22111/j10.22111.2021.6204
بهرام لو، رضا (1396). وضعیت موجود منابع آب زیرزمینی و نقش بهره‌برداران کشاورزی در استفاده پایدار از آنها (مطالعه موردی در دشت‌های کبودرآهنگ و ملایر). مدیریت آب در کشاورزی، 4(1)، 29-38. https://wmaj.iaid.ir/article_87347.html
بهنود، مینا؛ مروتی، مریم؛ قانعی بافقی، محمدجواد (1400). ارزیابی اثرات بادروبی در سه محیط اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست با استفاده از مدل DPSRI (مطالعه موردی: شهرستان ریگان). فصلنامه انسان و محیط زیست، 19 (3)، 154-143. https://sanad. au.ir/Journal/he/Article/847919
دشتی، جمال؛ نیکو، شیما؛ رحیمی، محمد؛ اکبری، مرتضی (1401). ارزیابی کمّی گسترش بیابان‌زایی با بهره‌گیری از تغییرات زمانی-مکانی تولید خالص اوّلیه در مناطق خشک شمال شرق ایران. مدیریت بیابان، 10(4)، 39-54. doi: 10.22034/jdmal. 2023.1982658.1403
رایگانی، بهزاد؛ زهتابیان، غلامرضا؛ براتی، سوسن. (1392). نقدی بر مدل ایرانی ارزیابی پتانسیل بیابان‌زایی (IMDPA). بوم شناسی کاربردی، ۲ (۴)، 99-73. https://ijae.iut.ac.ir/browse.php?a_id=327&sid=1&slc_lang=fa
رضایی، محمدعلی؛ نیکو، شیما؛ کابلی، سید حسن. (1402). بررسی اثرات بیابان‌زایی بر وضعیت اقتصادی-اجتماعی مناطق روستایی (مطالعه موردی: روستا‌های کلاته‌‌های شرقی شهرستان میامی). جغرافیا و روابط انسانی, 6(2), 230-256. doi: 10.22034/ gahr.2023.401706.1892
سازمان جنگل‌ها، ‌مراتع ‌و‌ آبخیزداری کشور (1384). برنامه اقدام ملی مقابله با بیابان‌زایی و کاهش اثرات خشکسالی جمهوری اسلامی ایران. تهران: پونه.
شفیعی، حامد؛ حسینی، سید محمود (1390). بررسی پوشش گیاهی به کمک داده‌های ماهواره‌ای در منطقه سیستان. اکوفیزیولوژی گیاهی، 9 (3)، 91-104. dor: 20.1001.1.20085958.1390.3.9.8.8
صابری فر، رستم؛ خزایی، آمنه (1394). تاثیرات اقتصادی و اجتماعی بیابان‌زایی بر شهرها (نمونه مورد مطالعه فردوس). کاوش های جغرافیایی مناطق بیابانی، 3(1)، 185-205. dor: 20.1001.1.2345332.1394.3.1.9.9
کرکوندی طاخونچه، حمید (1396). بررسی اثرات اقتصادی اجتماعی پدیده بیابان‌زایی (مطالعه موردی: شهرستان‌های فریدن و داران). پایان‌نامه کارشناسی بیابان‌زدایی، دانشگاه کاشان.
گرگانی، فرزانه؛ امیرنژاد، حمید؛ تسلیمی، مهسا (1399). بررسی اثرات رشد اقتصادی بخش کشاورزی بر بیابان زایی در ایران. فصلنامه علمی -پژوهشی تحقیقات اقتصاد کشاورزی، 12(46)، 155-176. https://jae.marvdasht.iau.ir/article_4138.html
گیتی، علیرضا (1399). بیابان، بیابان زایی و بیابان زدایی. تهران: انتشارات علم کشاورزی ایران.
محمدی تلاجیمی، مجید (1401). بررسی اثرات بیابان‌زایی بر زندگی جوامع محلی (مطالعه موردی: اراضی کشاورزی اطراف شهر سرخه). پایان‌نامه کارشناسی مدیریت و کنترل بیابان، دانشگاه سمنان.
مسعودی، ریحانه؛ زهتابیان، غلامرضا؛ احمدی، حسن؛ خلیقی سیگارودی، شهرام (1394). ارزیابی بیابان‌زایی بر اساس دو معیار آب و اقلیم (مطالعۀ موردی: دشت کاشان، مرتع و آبخیزداری، 68 (4)، 711-723. doi: 10.22059/jrwm.2015.56953
ممبنی، مریم؛ آرخی، صالح؛ آرامی، سید عبدالحسین (۱۳۹۴). تغییرات روند شوری با استفاده از سنجش‌ازدور و GIS (مطالعه موردی: جنوب خوزستان). مهندسی اکوسیستم بیابان، 4(6)، 27-34. https://deej.kashanu.ac.ir/article_112527.html
نیکو، شیما؛ کاشی زنوزی، لیلا (1402). ارزیابی تخریب سرزمین در حوزه آبخیز پردیسان با روش ارزیابی ریسک تخریب سرزمین (RALDE). اقلیم و بوم سازگان مناطق خشک و نیمه خشک، 1(1)، 59-79. doi: 10.22075/ceasr.2023.28659.101
یوسفی مبرهن، ابراهیم؛ خالقی، علی. (1403). واکاوی روند تغییرات شاخص گردوغبار (DSI) و ارتباط آن با وضعیت خشکسالی هواشناسی در اقلیم خشک کشور (مطالعه موردی: استان سمنان). فصلنامه علوم محیطی، 22(2)، 289-304. doi: 10.48308/envs.2024.1369