تحلیل فضایی طوفان‌های گردوغباری در ایران براساس ویژگی‌های آب‌و‌هوایی و پوشش گیاهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

2 گروه فیزیک، دانشکده علوم، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

طوفان­های گرد‌و‌غباری جزء مخاطرات اقلیمی هستند و براثر به­هم­خوردن تعادل‌های گستردۀ اکولوژیکی رخ می­دهند. موقعیّت جغرافیایی ایران در جنوب غرب آسیا و در کمربند اقلیمی خشک و نیمه‌خشک جهان شرایط مناسبی را برای رخداد این مخاطره فراهم آورده است. با هدف شناسایی و تحلیل فضایی طوفان‌های گرد‌و‌غبار در ایران، داده‌های باز تحلیلی NCEP/DOE، ERA و داده‌های زمینی 52 ایستگاه سینوپتیک طی دورة 36 ساله (1980 تا 2016) انتخاب شدند. شارهای گرمایی و ذخیرة انرژی سطحی با استفاده از مدل تابشی – همرفتی یک‌بعدی محاسبه شد. هشت متغیّر محیطی با بررسی ارتباط بین عوامل محیطی و رخداد گرد‌و‌غبار با استفاده از روش همبستگی پیرسون، برای تحلیل‌های فضایی چشمه‌های گرد‌و‌غبار در ایران انتخاب شد. مکان‌یابی چشمه‌های گرد‌و‌غبار با تلفیق روش تحلیل سلسله‌مراتبی و روش هم­پوشانی شاخص‌ها انجام و نقشه‌های به­دست­آمده با نقشه‌های کاربری زمین و شاخص تفاضل گیاهی نرمال­شده مطابقت داده شدند. نتایج نشان داد که ذخیرۀ انرژی سطح زمین پیش از وقوع طوفان گرد‌و‌غبار، به­دلیل افزایش دمای سطحی و خشکی هوا، بالا بوده و انرژی آزادشده از راه ناپایداری‌های سطحی موجب شکل‌گیری بادهای شدیدی در مناطق طوفانی می‌شود. پس از شکل­گیری بادهای شدید و تخلیة انرژی، میزان ذخیرۀ انرژی سطحی در روز وقوع طوفان به‌شدّت (به‌طور متوسّط تا 142 وات بر متر مربع) کاهش می‌یابد. بخش‌های جنوب و جنوب شرقی (استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بخش‌های جنوبی استان فارس)، شرقی (بخش شرقی استان‌های خراسان رضوی و یزد) و نواحی مرکزی ایران، پتانسیل بالایی برای تبدیل به چشمه‌های گرد‌و‌غبار دارند. طی سال‌های اخیر با افزایش تغییرات شاخص تفاضل گیاهی نرمال‌شده و تشدید فرسایش خاک، پتانسیل نواحی مستعدّ منشأ گرد‌و‌غبار در بخش‌های جنوبی، جنوب شرقی و جنوب غربی ایران افزایش یافته و اطراف دریاچة ارومیه در شمال غرب ایران و شرق دریای خزر نیز طی سال‌های اخیر با تغییرات شدید در شاخص پیش‌گفته به نواحی مستعد منشأ گرد‌و‌غبار تبدیل شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


اسکندری دامنه، هادی؛ غلامی، حمید؛ خسروی، حسن؛ مهدوی نجف‌آبادی، رسول؛ خورانی، اسدالله؛ لی، جیمی (1399). مدل‌سازی تغییرات مکانی و زمانی کاربری و پوشش اراضی حوضة دریاچة ارومیه با استفاده از ترکیب سلول خودکار و زنجیرة مارکوف. جغرافیا و پایداری محیط، 10 (2)، 57-72.
ایرانمنش، فاضل؛ عرب‌خدری، محمود؛ مجتبی، اکرم (1384). بررسی مناطق برداشت ذرّات گردوغبار و ویژگی‌های انتشار آن‌ها در طوفان‌های منطقة سیستان با استفاده از پردازش تصاویر ماهواره‌ای. پژوهش و سازندگی، 18 (2)، 25-33.
جلالی، نادر؛ داوودی، محمدهادی؛ ایرانمنش، فاضل (1396). شناسایی منشأ و مناطق تحت تأثیر طوفان‌های گردوغبار در جنوب غرب ایران با استفاده از تصاویر مادیس. مهندسی و مدیریت آبخیز، 9 (3)، 318-331.
حقگو، کامران؛ رستمی، نورالدین؛ حشمتی، مسیب؛ فرامرزی، مرزبان (1396). بررسی وضعیّت بیابان‌زایی با استفاده از مدل ایرانی ارزیابی پتانسیل بیابان‌زایی (مطالعة موردی: دشت گندمبان، قصرشیرین). جغرافیا و پایداری محیط، 7 (1)، 21-33.
خوش‌اخلاق، فرامرز؛ عزیزی، قاسم؛ رحیمی، مجتبی (1391). الگوهای همدید خشک‌سالی و ترسالی زمستانه در جنوب غرب ایران. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 12 (25)، 57-77.
ذوالفقاری، حسن؛ صحرایی، جلیل؛ معصوم­ پور سماکوش، جعفر؛ برزو، فرزانه (1395). بررسی شار گرمای محسوس و ارتباط آن با تغییرات دما و باد طی دورۀ گرم سال در ایران. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 48 (3)، 431-445.
رحیمی، لیلا؛ ملک محمدی، بهرام؛ یاوری، احمدرضا (1398). ارزیابی خدمات اکوسیستمی تالاب‌ها براساس طبقه‌بندی ساختارها و کارکردهای هیدرولوژیکی - اکولوژیکی (مطالعة موردی: تالاب شادگان). جغرافیا و پایداری محیط، 9 (1)، 51-72.
رضایی قلعه، لاله؛ قربانی، خلیل (1397). تحلیل تطبیقی رفتار شاخص‌های خشک‌سالی هواشناسی SPI و SPEI در ایستگاه‌های منتخب استان گلستان. هواشناسی کشاورزی، 6 (1)، 31-40.
رنجبر سعادت‌آبادی، عباس؛ عزیزی، قاسم (1391). مطالعة الگوهای هواشناسی و شناسایی چشمه‌های تولید گردوغبار و مسیر حرکت ذرّات معلّق برای طوفان جولای 2009. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 44 (3)، 73-92.
زارعی، عبدالرسول؛ مقیمی، محمدمهدی؛ بهرامی، مهدی (1396). پایش و پیش‌بینی خشک‌سالی ماهانه با استفاده از شاخص استاندارد بارش و زنجیرة مارکوف (مطالعة موردی: جنوب شرق ایران). جغرافیا و پایداری محیط، 7 (2)، 39-51.
فرخ­زاده، بهنوش؛ منصوری، شهروز؛ سپهری، عادل (1396). تعیین میزان همبستگی بین شاخص‌های پوشش گیاهی NDVI و EVI با شاخص خشک‌سالی هواشناسی SPI مطالعة موردی: مراتع دشتی استان گلستان. هواشناسی کشاورزی، 5 (2)، 56-65.
کریمی، خدیجه؛ طاهری شهرآیینی، حمید؛ حبیبی نوخندان، مجید؛ حافظی مقدس، ناصر (1390). شناسایی خاستگاه‌های تولید طوفان‌های گردوغباری در خاورمیانه با استفاده از سنجش‌ازدور. پژوهش‌های اقلیم‌شناسی، 2 (7 و 8)، 57-72.
مفیدی، عباس؛ جعفری، سجاد (1390). بررسی نقش گردش عمومی جوّ بر روی خاورمیانه در وقوع طوفان‌های گردوغباری تابستانه در جنوب غرب ایران. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 2 (5)، 17-45.
مؤمنی، عزیز (1389). پراکنش جغرافیایی و سطح شوری منابع خاک ایران. پژوهش‌های خاک (منابع آب‌وخاک)، 24 (3)، 203-215.