رابطه بین تحوّلات زمین های الگودار با تغییرات زمانی و مکانی غلظت ترکیبات شیمیایی کفه نمکی پلایای سهل‌آباد (مطالعه موردی: استان خراسان جنوبی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار ژئومورفولوژی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

محیط حسّاس پلایا به‌مثابة یکی از بزرگ‌ترین منابع معدنی، جایگاه ویژه­ای در فعّالیّت‌های اقتصادی دارد. ترکیبات شیمیایی موجود در پلایا برای خاک بسیار ضروری بوده و به­منظور حاصلخیزی خاک کشاورزی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. پلایای سهل­آباد در استان خراسان جنوبی به­سبب داشتن دریاچه­های اتّفاقی شور، اراضی مرطوب، پوسته­های نمکی، توده­های نمک سطحی و زمین­های الگودار، چشم‌انداز ژئومورفولوژیک ویژه­ای ایجاد کرده و از سوی ساکنان مورد بهره‌برداری‌های معدنی و کشاورزی قرار می­گیرد. مسئلة بهره‌برداری غیر اصولی و بیش‌ازحد منابع معدنی پلایای سهل­آباد، ضمن بروز تحوّلات غیر طبیعی در چشم‌انداز ژئومورفولوژی پلایا می‌تواند باعث تشدید مخاطرات ناشی از فرسایش بادی ازطریق افزایش بار رسوب قابل حمل شود. در این بررسی درصد تغییرات برخی از عناصر شیمیایی شامل کلرید سدیم، سدیم و ژیپس با کمک داده­های ماهواره­ای در طی دو دورة زمانی محاسبه شده است. درصد تغییرات زمین­های الگودار نیز با کمک تجزیه و تحلیل الگو و بافت اوّلین جزء اصلی تصاویر ماهواره­ای محاسبه‌شده است. درنهایت، رابطة همبستگی بین این دو گروه از تغییرات در سطح کفة نمکی پلایا بررسی شده است. نتایج نشان می‌دهد که توده­های نمک در سطح خاک پلایا غالباً از کلرید سدیم و ژیپس تشکیل شده‌ و یکنواخت­ نبودن توزیع موادّ شیمیایی محلول در محدودة چشم­انداز پلایا سبب تنوّع در تشکیل زمین­های الگودار شده است؛ همچنین بررسی رابطة بین تغییرات به­وجودآمده در غلظت ترکیبات شیمیایی مورد بررسی با یکدیگر همبستگی ضعیفی را نشان می­دهد. درنهایت بررسی رابطة بین تغییرات ترکیبات شیمیایی با تغییرات به­وجودآمده در زمین­های الگودار کفة پلایا وجود همبستگی از نوع مثبت و ضعیف در سطح معنی‌داری 05/0 = α را نشان می‌دهد. بیشترین اثرگذاری در بین ترکیبات شیمیایی مورد بررسی بر تحوّلات زمین­های الگودار کفة پلایا مربوط به تغییرات غلظت ترکیب شیمیایی سدیم با مقدار همبستگی حدود 35/0 است.

 

کلیدواژه‌ها


اشتوکلین، یوهان؛ افتخارنژاد، جمشید؛ هوشمندزاده، عبدالرحیم (1352) بررسی مقدّماتی زمین­شناسی در لوت مرکزی، خاور ایران، سازمان زمین­شناسی کشور، گزارش (22).
درویش­زاده، علی (1371) شرایط زمین­شناسی ایجاد کویرها و بیابان­های ایران، مجموعه­مقالات بررسی مسائل مناطق کویری ایران، انتشارات دانشگاه تهران، صص 186-179.
رضایی‌مقدم، محمدحسین؛ ثقفی، مهدی (1385) بررسی تحوّلات ژئومورفیک پلایای کهک، استان خراسان جنوبی براساس روش استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و منطق فازی، جغرافیا و توسعه، 4 (8)، صص. 60-43.
رضایی‌مقدم، محمدحسین؛ ثقفی، مهدی (1383) طبقه­بندی و تحلیل مورفولوژی لندفرم­های زمین با استفاده از GIS و DEM، جغرافیا و برنامه­ریزی، 8 (17)، صص. 90-75.
رئیس‌السادات، سید ناصر؛ زرین‌کوب، محمدحسین؛ خطیب، محمدمهدی (1391) زمین‌ریخت‌شناسی و نحوة پیدایش پلایای سهل­آباد - خاور ایران، جغرافیا و توسعه، 10 (28)، صص. 132-115.
کلینسلی، دانیل (1381) کویرهای ایران و خصوصیات ژئومورفولوژیکی و پالئوکلیماتولوژی آن، ترجمة عباس پاشایی، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلّح، تهران.
محمدی، ملیحه (1394) آشکارسازی تغییرات واحدهای ژئومورفولوژی پلایاهای ایران مرکزی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای چندزمانه (گاوخونی، دق­سرخ، نمک قم، ابرکوه، میغان، طبس، سیرجان، جازموریان)، رسالة دکتری ژئومورفولوژی، استاد راهنما: عبدالله سیف، دانشکدة علوم جغرافیایی و برنامه‌ریزی، دانشگاه اصفهان.
Brabyan, L. (1998) GIS analysis of macro landform, Presented at the 10th Colloquium of the Spatial Information Research Center, University of Otago, New Zealand, 16-19 November, pp. 35-48.
Bryant, R. G. (2013) Recent advances in our understanding of dust source emission processes, Progress in Physical Geography, 37, pp. 397-421.
Darvishzadeh, A. (1992) Geological conditions of deserts and deserts of Iran, Collections of Issues of Desert Areas of Iran, Tehran University press, pp. 186-179 (In Persian).
Goodspeed, M. J., Winkworth, R. E. (1978) Fate and effect of runoff with special reference to arid and semi-arid plain lands, In: K. M. W. Howe’s (Ed.), Studies of the Australian arid zone: III. water in rangelands, 53-63, Proceedings of a Symposium Held at the Rangelands Research Unit, Alice Springs Field Centre, 15-18 October 1974, Melbourne, CSIRO Division of land resources management.
Goudie, A. S. (1991) Pans, Progress in Physical Geography: Earth and Environment, 15 (3), pp. 221-237.
Gutie´rrez-Elorza, M., Desir, M., Gutie´rrez-Santolalla, F., Marı´n, C. (2005) Origin and evolution of playas and blowouts in the semiarid zone of Tierra de Pinares (Duero Basin, Spain), Geomorphology, 72 (2), pp. 177-192.
Hall, A. (1995) Change detection, er mapper 5.0 applications, Earth Resource Mapping Pty. Ltd, pp. 47-57.
Howari, F. M., Goodell, P. C., Miyamoto, S. (2002) Spectral properties of salt crusts formed on saline soils, Environmental Quality, 31 (5), pp. 1453-1461.
Hubbard, B. E., Crowley, J. K. (2005) Mineral mapping on the Chilean–Bolivian Altiplano using Co-Orbital ALI, ASTER and hyperion imagery: Data dimensionality issues and solutions, Remote Sensing Environment, 99 (1-2), pp. 173-186.
Klinsley, D. (2002) The desert of Iran and geomorphological features and its palaeoclimatiligy. Translated by Abbas Pashaei, National geographical organization, Tehran (In Persian).
Mees, F. (1999) Distribution patterns of gypsum and kalistrontite in a dry lake basin of the Southwestern Kalahari (Omongwa Pan, Namibia), Earth Surface Processes and Landforms, 24 (8), pp. 731-744.
Milewski, R., Chabrillat, S., Behling, R. (2017) Analyses of recent sediment surface dynamic of a Namibian Kalahari salt pan based on multitemporal landsat and hyperspectral hyperion data, Remote Sensing, 9 (2), pp. 170-194.
Millington, A. C., Drake, N. A., Townshend, J. R. G., Quarmby, N. A., Settle, J. J., Reading, A. J. (1989) Monitoring salt playa dynamics using Thematic Mapper data, IEEE Transactions on Geoscience and Remote Sensing, 27 (6), pp. 754-761.
Mohammadi, M. (2015) Detection of changes in geomorphologic units of central Iran's playa using multi-temporal satellite imagery (Gavkhoni, Dagh-Sorkh, Salt Qom, Abarkuh, Mighan, Tabas, Sirjan, Jazmourian), Ph.D. thesis geomorphology, Supervisor: Abdullah Seif, Faculty of Geography and Planning, University of Esfahan (In Persian).
Montana, C. (1992) The colonization of bare areas in two phase mosaics of an arid ecosystem, The Journal of Ecology, 80 (2), pp. 315-327.
Neal, J. T. (1975) Playa surface features as indicators of environment. In: J. T. Neal (Ed.), Playas and Dried Lakes (pp.363-380), Stroudsburg, PA, USA: Dowden, Hutchinson & Ross.
Prospero, J. M., Ginoux, P., Torres, O., Nicholson, S. E., Gill, T. E. (2002) Environmental characterization of global sources of atmospheric soil dust identified with the NIMBUS 7 Total Ozone Mapping Spectrometer (TOMS) absorbing aerosol product, Reviews of Geophysics, 40 (1), pp. 2-31.
Raeis Alsadat, N., Zarinkoub, M. H., Khatib, M. M. (2012) Geomorphology and the way of the emergence of Sahl Abad playa - East of Iran, Geography and Development, 10 (28), pp. 132-115 (In Persian).
Reynolds, R. L., Yount, J. C., Reheis, M., Goldstein, H., Chavez, P., Fulton, R., Forester, R. M. (2007) Dust emission from wet and dry playas in the Mojave desert, USA, Earth Surface Processes and Landforms, 32 (12), pp. 1811-1827.
Rezaei Moghadam, M. H., Saghafi, M. (2004) Classification and analysis of land morphology using GIS and DEM, Geography and Planning, 8 (17), pp. 90-75 (In Persian).
Rezaei Moghadam, M. H., Saghafi, M. (2006) The research on the geomorphic evaluations of Kahak playa, South Khorasan province based on satellite imagery and fuzzy logic, Geography and Development, 4 (8), pp. 60-43 (In Persian).
Richards, J., Jia, X. (1999) Remote Sensing Digital Image Analysis: An Introduction, Berlin New York: Springer.
Rosen, M. R. (1994) The importance of groundwater in playas: a review of playa classifications and the sedimentology and hydrology of playas, In: M. R. Rosen (Ed.), Paleoclimate and basin evolution of playa systems, Geological Society of America Special Paper 289, Geological Society of America, (pp. 1-18), Boulder, CO.
Saghafi, M. (2017) Application of remote sensing indices for mapping salt affected areas by using field data methods, International Journal of Advanced and Applied Sciences, 4 (10), pp. 181-187.
Shaw, P. A., Bryant, R. G. (2011) Playas and salt lakes, In: D. S. G Thomas (Ed.), Arid Zone Geomorphology, (pp. 373-401), London, UK: John Wiley & Sons Ltd.
Stocklin, J., Eftekharnezhad, J., Houshmandzadeh, A. (1974) Basic study of geology in central Lut, East of Iran. Geological survey of Iran, Report (22) (In Persian).
Washington, R., Todd, M., Middleton, N. J., Goudie, A. S. (2003) Dust storm source areas determined by the total ozone monitoring spectrometer and surface observations, Annals of the Association of American Geographers, 93 (2), pp. 297-313.
White, K., Eckardt, F. (2006) Geochemical mapping of carbonate sediments in the Makgadikgadi basin, Botswana using moderate resolution remote sensing data, Earth Surface Processes and Landforms, 31, pp. 665-681.
White, L. P. (1969) Vegetation arcs in Jordan, The Journal of Ecology, 57 (2), pp. 461-464.
White, L. P. (1971) Vegetation stripes on sheet wash surfaces, The Journal of Ecology, 59. pp. 615-622.
Wickens, G. E., Collier, F. W. (1971) Some vegetation patterns in the republic of the Sudan, Geoderma, 6, pp. 43-59.
Worrall, G. A. (1960) Tree patterns in The Sudan. Journal of Soil Science, 11 (1), pp. 63-67.