پیوندهای جمعیّتی روستایی - شهری و تأثیر آن بر خلق سرمایة اجتماعی (مطالعه موردی: شهرستان های دماوند، فیروزکوه و شمیرانات)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 استادیار سوانح و بازسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

کنش‌های متقابل بین شهرها و روستاها جریان‌هایی را به­وجود آورده­اند که عنصر کلیدی آن مردم هستند. مردمی که در قالب گروه‌های اجتماعی با ارتباط‌ها و تماس‌ها، جریان ایده‌ها را شکل داده و وابستگی اجتماعی را اجتناب‌ناپذیر ساخته‌اند. هدف پژوهش حاضر بررسی پیوندهای جمعیّتی بین دو سکونت­گاه شهری - روستایی در قالب شبکه‌های اجتماعی و تأثیر آن بر خلق سرمایة اجتماعی است. برای دستیابی به این هدف، مهم‌ترین شاخص‌های سرمایة اجتماعی استخراج، پرسش­نامه‌ طرّاحی و در شهرستان‌های دماوند، فیروزکوه و شمیرانات تکمیل شدند. با توجّه به معیارهایی همچون رواج گردشگری خانه‌های دوّم روستاهایی که جریان‌های جمعیّتی بیشتری داشتند انتخاب شدند. این روستاها 22487 نفر جمعیت دارند که 377 پرسش­نامه به­صورت تصادفی در آن‌ها تکمیل شد. برای تحلیل داده‌ها از روش تحلیل شبکه استفاده شد تا بتوان به­جای پرداختن به ویژگی‌های سکونت­گاه‌ها به­صورت مجزّا، ساختار روابط دوسویه و متقابل آن‌ها را بررسی کرد. نتایج نشان‌ می‌دهند که تراکم پیوندهای برقرارشده برای شهرستان‌های دماوند، فیروزکوه و شمیرانات، حدود 60% است که این میزان در حدّ کمابیش مطلوبی است؛ همچنین حدود 50% از این پیوندها دوسویه بوده که با حدود 60% انتقال‌پذیری، گویای پایداری شبکه است؛ امّا در این میان مرکزیت با نقاط شهری بوده و تهران دارای محوریت در شبکة مورد مطالعه است. درمجموع، نتایج بیانگر وجود پیوندهای جمعیّتی کمابیش پویا در مناطق مورد مطالعه است. پس از بررسی پیوندهای جمعیّتی، شاخص‌های سرمایة اجتماعی ارزیابی شدند. با توجّه به نتایج این بخش و سطح معنی­داری برای هریک از شاخص‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که پیوندهای جمعیّتی بین این دو سکونت­گاه در سطح اطمینان 95% منجر به سرمایة اجتماعی شده است که براساس میانگین‌ها، در سطحی بالاتر از متوسّط، یعنی حدود 5/3 (براساس طیف لیکرت) قرار دارند و این بیانگر مطلوبیت این شاخص‌ها در مناطق مورد مطالعه است.

 

کلیدواژه‌ها


احمدی، شیرکو؛ توکلی، مرتضی (1395) مهاجرت و آثار آن بر ساختار کشاورزی (مطالعة موردی: بخش مرکزی شهرستان سردشت)، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 48 (4)، صص. 659-645.
افشارکهن، جواد؛ ناجی مهر، فاطمه (1393) بررسی تأثیر ابعاد ساختاری و شناختی سرمایة اجتماعی بر احساس شهروندی مطالعة موردی: ساکنان 18 سال به­بالای شهر مشهد، مطالعات جامعه‌شناختی شهری (مطالعات شهری)، 4 (10)، صص. 52-29.
الوانی، مهدی؛ رحمانی، محمود؛ محمدنژاد عالی­زمینی، ابوالقاسم (1391) طرّاحی الگوی بهبود سطح سرمایة اجتماعی شهروندان در عصر جهانی­شدن، مطالعات راهبردی جهانی­شدن، 3 (6)، صص. 30-1.
باستانی، سوسن؛ رئیسی، مهین (1390) روش تحلیل شبکه: استفاده از رویکرد شبکه‌های کل در مطالعات اجتماعات متن باز، مجلّة مطالعات اجتماعی ایران، 5 (14)، صص. 57-31.
حسام، مهدی؛ رضوانی، محمدرضا (1394) بررسی وضعیّت حمایت مالی کسب‌وکارهای گردشگری روستایی از یکدیگر با رویکرد تحلیل شبکه؛ مطالعة موردی: رستوران‌های روستاهای محور هراز، بخش لاریجان، شهرستان آمل، پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، 4 (10)، صص. 141-127.
حشم‌فیروز، ام‌البنین؛ فرجی، سیّد فخرالدّین (1394) پیامدهای مهاجرت روستا شهری (جستجویی از روند تخلیة جمعیّتی روستایی)، دوّمین کنگرة علمی پژوهشی توسعه و ترویج علوم کشاورزی، منابع طبیعی و محیط‌زیست ایران، انجمن توسعه و ترویج علوم و فنون بنیادین، تهران.
خدایاری فرد، عباس؛ حیدرعلی، هومن؛ غباری بناب؛ باقر (1385) بررسی عوامل مؤثّر بر سازگاری اجتماعی دانشجویان شاهد و غیر شاهد، مؤسّسة روان‌شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران.
رضوانی، محمدرضا؛ اکبریان رونیزی، سعیدرضا؛ رجایی، سیّد عباس (1387) نقش وجوه ارسالی و سرمایه‌گذاری مهاجران در توسعة روستایی، مورد: دهستان رامشه (شهرستان اصفهان)، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 66، صص. 16-1.
رضوانی، محمدرضا؛ نظری، ولی‌الله؛ خراسانی، محمدامین (1389) فرهنگ مفاهیم و اصطلاحات برنامه‌ریزی و توسعة روستایی، چاپ اوّل، انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران.
رفیعیان، مجتبی؛ پارسائیان، عاطفه (1394)، سنجش الگوی فضایی ادراک خطر به تفکیک محلّه‌ها در شهر یزد، دوفصلنامة مدیریت بحران، 4 (8)، صص. 46-37.
زنگنه، یعقوب؛ حسین‌آبادی، سعید (1392) تحلیلی بر تعلّق مکانی و عوامل مؤثّر بر آن در سکونت­گاه‌های غیررسمی، مطالعات جامعه‌شناختی شهری،3 (8)، صص. 162-131.
سهیلی، فرامرز؛ عصاره، فریده (1392) مفاهیم مرکزیت و تراکم در شبکه‌های علمی و اجتماعی، مطالعات ملّی کتابداری و سازماندهی اطّلاعات، 24 (95)، صص. 108-92.
شارع‌پور، محمود؛ رازقی، نادر؛ غلام‌زاده، خلیل (1389) بررسی رابطة انواع اعتماد با اعتماد اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه مازندران، مجلّة مطالعات اجتماعی ایران، 3 (11)، صص. 82-63.
شاهچراغ، محبوبه (1387) نقش مهاجران روستایی ساکن شهرها در توسعة اقتصاد روستایی، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما: دکتر محمدرضا رضوانی، دانشکدة جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران.
شمس‌الدّینی، علی؛ شکور، علی؛ رضایی، محمدرضا؛ پناهی، لیلا (1390) تحلیل جغرافیایی بر جریانات متقابل روستایی - شهری مطالعة موردی: مرودشت و روستاهای پیرامونی، آمایش محیط، 4 (12)، صص. 99-79.
صرامی، حسین (1384) روابط شهر و روستا در بخش مرکزی شهرستان اصفهان، مجلّة پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان، 18 (1)، صص. 46-29.
ضرابی، اصغر؛ رخشانی‌نسب، حمیدرضا (1389) روند مهاجر‌پذیری و مهاجرفرستی شهرهای ایران در دو دهة اخیر، رفاه اجتماعی، 10 (39)، صص. 272-247.
ضیاءتوانا، محمدحسن؛ شمس‌الدّینی، علی (1389) کارکردهای شهری در توسعة روستایی، مورد: نورآباد و روستاهای پیرامون، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 2 (3)، صص. 60-45.
فنی، زهره؛ خلیل‌اللهی، حسینعلی؛ سجادی، ژیلا؛ فال‌سلیمان، محمود (1397) تحلیل مهاجرت‌های روستا - شهری و پیامدهای آن بر ناپایداری شهری، مطالعة موردی: شهر بیرجند، دوفصلنامة پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، 1 (17)، صص. 24-13.
قاسمی، مریم؛ جوان، جعفر؛ صابری کاریزی، زهرا (1393) تحلیلی بر علل شکل‌گیری مهاجرت معکوس در نواحی روستایی شهرستان بینالود، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 4 (16)، صص. 37-15.
قربانی، مهدی؛ عوض‌پور، لیلا؛ خراسانی، محمدامین (1394) تحلیل و ارزیابی سرمایة اجتماعی شبکه‌های خرد توسعه در راستای توسعة پایدار محلّی، پژوهش‌های روستایی، 6 (3)، صص. 566-545.
مطوف، شریف (1386) بحران هویت و تشدید آن در زندگی اردوگاهی پس از زلزلة بم، باغ نظر، 4 (8)، 80-72.
میرفلاح نصیری، سید نعمت‌اله؛ دل‌عظیمی، فریده؛ صباغی، شهلا (1395) آیا مهاجرت معکوس در کشور در حال تحقّق است، آمار، 20، صص. 20-14.
Arndt, C., Davies, R., Thurlow, J. (2018) Urbanization, Structural Transformation and Rural-Urban Linkages in South Africa, South African Urbanisation Review, Cities Support Programme (CSP) of the National Treasury.
Dong, W., Han, H., Ke, Y., Chan, K. C. (2018) Social Trust and Corporate Misconduct: Evidence from China, Journal of Business Ethics, 151 (2), pp. 539-562.
Eppler, U., Fritsche, U. R., Laaks, S. (2015) Urban- Rural Linkages and Global Sustainable Land Use, International Institute for Sustainability and Strategy, Berlin, Darmstadt.
Hashemzahi, E., Anvari, M. R., Boustany, M. K. (2014) Analysis of Small Towns Role in Rural Development by Using Network Analysis Case Study: Nookabad City of Khash, Novel Applied Sciences, 3 (9), pp. 1070-1076.
Lichter, D. T., Ziliak, J. P. (2017) The Rural-Urban Interface: New Patterns of Spatial Interdependence and Inequality in America, The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science, 672 (1), pp. 6-25.
Rifkin, S. B., Kangere, M. (2011)Community-Based Rehabilitation (CBR) as a Participatory Strategy in Africa, Chapter 3: What is Participation?, GLADNET Collection, pp. 37-49.
Sarmast, B., Zail, N. (2011) Analysis of Social Ties and its Reasons in Iran Provinces, International Conference on Social Science and Humanity, IPEDR, IACSIT Press, Singapore, 5, pp. VI64- VI69.
Stern, M. J., Adams, A., E., Boase, J. (2011) Rural Community Participation, Social Networks and Broadband Use: Examples from Localized and National Survey Data, Agricultural and Resource Economics Review, 40 (2), pp. 158-171.
Szabo, S., Adger, W. N., Matthews, Z. (2018) Home is Where the Money Goes: Migration-Related Urban-Rural Integration in Delta Regions, Migration and Development, 7 (2), pp. 163-179.
Tacoli, C. (1998) Briding the Divide: Rural- Urban interactions and Livelihood Strategies, International Institute for Environment and Development, Gatekeeper Series 77 (SA76), pp. 1-16.
Unwin, T. (2017) Urban-Rural Interaction in Developing Countries: a Theoretical Perspective, TheGeography of Urban-Rural Interaction in Developing Countries, Essays for Alan B. Mountjoy (pp. 11-32), Routledge.
Wellman, B. (1983) Network Analysis: Some Basic Principles, Sociological Theory, 1 (8), pp. 155- 200.