روند تغییرات معیشتی - زیستی در زیست بوم های عشایری با رویکرد پایداری محیط (مطالعة موردی: زیست بوم طایفة فارسیمدان، استان فارس)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشیار جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 استاد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

تغییر و تحوّل همیشه همراه جوامع بشری بوده و بعد از انقلاب صنعتی به دلیل گسترش فنّاوری این تغییرات سرعت بیشتری به خود گرفته است. در این میان، جوامع عشایری که در طول تاریخ کهن سرزمین ایران نقش بسیاری مهمّی را بر عهده داشته­اند، امروزه به دلایل متعدّد، تغییرات عمیقی را در ابعاد مختلف زندگی خود تجربه کرده و از نقش و اهمّیّت دیروزین آن کاسته شده است. با این حال، در چنین فراشدی، چالش­ها و فرصت­های زیادی فراروی آنان قرار گرفته است. هدف پژوهش حاضر، شناخت الگوهای تغییر و تحوّل در ابعاد معیشتی - زیستی و تبیین آنها در یکی از
زیست­بوم­های ایل پر سابقة قشقایی، یعنی زیست­بوم طایفة فارسیمدان است. این پژوهش، از نظر هدف کاربردی است و با استفاده از رهیافت کیفی و نظریّة بنیانی انجام شده است. انتخاب نمونه­ها ابتدا به شیوة ملاکی و سپس گلوله برفی بود که در نهایت با بهره­گیری از تکنیک­های مشارکتی، مصاحبة عمیق و نیمه
­ساختاریافته با تعداد 12 نفر، اشباع نظری حاصل شد. نتایج پژوهش نشان
می­دهد که الگوهای متفاوت معیشتی - زیستی همچون یکجانشینی، نیمه­کوچ­نشینی و کوچ بدون دام در این محدوده شکل گرفته است. یافته­های تحقیق مشخّص می­کند که
مجموعة نیروهای درونی تغییر «ضعف دانش و تکنولوژی نوین عشایر در ارتباط با دامداری»، «افزایش جمعیّت، مهاجرت به شهر و کمبود نیروی کار» و «کمبود سرمایه» را شامل می­شود. مجموعة نیروهای بیرونی تغییر نیز دربرگیرندة مواردی مانند «اصلاحات ارضی»، «محدود بودن حمایت و پشتیبانی دولت از نظر قانونی، حقوقی و مالی»، «ورود خدمات و امکانات به روستا»، «نفوذ تکنولوژی در بین عشایر»، «آسیب­پذیری عشایر در برابر مخاطرات طبیعی و انسانی»، «از بین رفتن مدیریت سنّتی عشایری» و «تغییر ساختار سیاسی کلان کشور» است. در نتیجه می­توان گفت که مجموعة نیروهای ترکیبی تغییر شامل «سست شدن ارزش­های زندگی کوچ­نشینی»، «رواج فرهنگ مصرف­گرایی» و «گرایش به سبک زندگی شهری» در شکل­گیری و انتخاب الگوها و راهبردهای اتّخاذشده توسّط اجتماع مطالعه شده، ایفای نقش کرده و در نهایت چالش­ها و فرصت­هایی را به وجود آورده­اند.

کلیدواژه‌ها


افتخاری، عبدالرضا رکن­الدین؛ بدری، سیدعلی (1392) نظام الگوهای توسعه­ای در مناطق روستایی: آموزه‌هایی از تجربیات روستای نمونه در جهان و ایران، چاپ اوّل، ناشر استانداری گیلان.
بخشنده نصرت، عباس (1380) برنامه­ریزی و شیوه­های ساماندهی کوچندگی، چاپ اوّل، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد سمنان.
بدری، سیدعلی؛ بیات، ناصر؛ عزیزی، فاطمه؛ حسینی رودبارکی، سکینه (1392) شناخت الگوی ادراکی روستای خوب بر اساس روش‌شناسی کیفی مورد مطالعاتی: روستای کرفس (شهرستان رزن - استان همدان)، پژوهش­های روستایی، 4(4)، صص. 775-749.
پاپ­زن، عبدالحمید؛ قبادی، پرستو؛ زرافشانی، کیومرث؛ گراوندی، شهپر (1389)مشکلات و محدودیت­های گردشگری روستایی با استفاده از نظریّة بنیانی (مورد: روستای حریر، استان کرمانشاه)، پژوهش­های روستایی، 1 (3)، صص. 52- 26.
حاجتی، مهدی (1374) بررسی آثار اقتصادی - اجتماعی رمه­گردانی و اسکان در زندگی عشایر کوچنده کشور (مطالعة موردی: ایل قشقایی فارس)، پایان­نامة کارشناسی ارشد جامعه­شناسی، استاد راهنما: محمدصادق مهدوی، دانشگاه شهید بهشتی تهران.
حبیبیان، سید حمید؛ مهرابی، علی‌اکبر؛ ارزانی، حسین ؛ شوکت فدایی، محسن (1378) بررسی و مقایسه وضعیت تولید و بهره­برداری از مراتع ییلاقی بین عشایر کوچنده، اسکان­یافته خودجوش و هدایت‌شده در دشت بکان (فارس)، منابع طبیعی ایران، 57 (2)، صص. 68-53.
حسین­زاده، علی حسین؛ ایدر، نبی‌الله؛ ساکی، مها (1390) توسعة پایدار عشایر، مطالعات ایلات و عشایر، 1(1)، صص. 86-67.
خلیلی شجاعی، وهاب؛ خداداد حسینی، سید حمید (1392) برندسازی یکپارچه با رویکرد جهانی‌شدن بازار با استفاده از تئوری مفهوم­سازی بنیادی، پژوهشنامه بازرگانی، 17(68)، صص. 199-175.
دانایی­فرد، حسن (1384) تئوری­پردازی با استفاده از رویکرد استقرایی؛ استراتژی مفهوم­سازی تئوری بنیادی، دوماهنامة دانشور رفتار، 12(11)، صص. 70-57.
سازمان امور عشایر (1392) طرح ارزیابی برنامه ساماندهی اسکان عشایر در کانون‌های توسعه، مهندسین مشاور شرق­آیند، گزارش نهایی.
سعیدی، عباس؛ طالب، مهدی ؛ صفی­نژاد، جواد (1373) طرح ساماندهی روستاهای پراکنده (استقرار بهینه روستاهای پراکنده استان کهگیلویه و بویراحمد)، بخش­های بهمئی و لنده، جلد اوّل تا چهارم، دفتر مطالعات و برنامه­ریزی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی
سلطانی، غلامرضا (1378) ارزیابی اقتصادی اسکان عشایر در دشت بکان اقلید، تهران، سازمان امور عشایر
شاطری، مفید؛ حجی­پور، محمد (1390) اثرات اقتصادی - اجتماعی طرح‌های اسکان بر جوامع عشایری (مطالعة موردی: شهرک نازدشت سربیشه، استان خراسان جنوبی)، جغرافیای انسانی، 3(2)، صص. 28-18.
شاطری، مفید؛ صادقی، حجت ا... (1391) واکاوی اثرات اقتصادی - اجتماعی اسکان خودجوش عشایر (مورد: عشایر بخش دهدز شهرستان ایذه استان خوزستان)، برنامه­ریزی فضایی، 2(2)، صص. 125-105.
شکور، علی؛ رضایی، محمدرضا (1389) بررسی و مقایسه الگوهای اقتصادی تولید در ایل قشقایی فیروزآیاد و سنجش گرایش آنان به تغییر شیوه معیشت، جغرافیای انسانی، 2(2)، صص. 133-123.
صالحی، اصغر (1382) ارزشیابی اثرات اقتصادی، اجتماعی طرح­های ساماندهی عشایر در استان اصفهان، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان
صیدایی، سید اسکندر (1377) توسعة پایدار جامعة عشایری ایران در آینده (چارچوب نظری، استراتژی­های توسعه)، مجلّة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، (13- 14)، صص. 100-83.
ضیاء توانا، محمدحسن؛ توکلی، جعفر (1386) اسکان عشایر و تخریب مراتع در استان چهارمحال و بختیاری: مطالعة موردی شهرک‌های عشایری شرمک، چلگرد و لشتر، روستا و توسعه، 10 (2)، صص. 62-33.
کریمی، بهرام؛ سلمانی، محمد؛ بدری، سیدعلی؛ رضوانی، محمدرضا (1393) ارزیابی اثرات تبدیل روستا به شهر در توسعه مناطق کوهستانی با استفاده از روش نظریّة بنیانی (مورد: بخش دیلمان – شهرستان سیاهکل)، مسکن و محیط روستا، 33(145)، صص. 110-96.
لطفی­پور، محمدرضا؛ صابریان، علیرضا (1382) بررسی وضعیّت اقتصادی- اجتماعی عشایر شیروان و ارائه راهکارهای مناسب ساماندهی به زندگی آنان، تحقیقات جغرافیایی، 18 (66)، صص. 152-133.
مستوفی­الممالکی، رضا (1377) جغرافیای کوچ­نشینی؛ عمومی و ایران، با تأکید بر ایل قشقایی، چاپ اوّل، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.
منصوریان، یزدان (1386) نظریّه مبنایی و کاربرد آن در تحقیق، نشریه پژوهش‌های تربیتی، (2)، صص. 43-15.
مهدوی، مسعود؛ رضایی، پژمان؛ قدیری معصوم، مجتبی (1386) روستاهای برآمده از اسکان عشایر و چالش‌های آن، روستا و توسعه، 10(1)، صص. 61-41.
یاسوری، مجید (1391) عشایر و مسائل برنامه‌ریزی آن در ایران، چاپ اوّل، نشر وارسته.
 Beck, L. (1998) Use of land by Nomadic Pastoralists in Iran: 1970-1998, Bulletin Series Yale School of Forestry and Environmental Studies, 103, pp. 58-80.
Blench, R. (2001) 'You Can't Go Home Again': Pastoralism in the New Millennium London: Overseas Development Institute.
Bradley, H. R. (2012) Implications of Land Development on Nomadic Pastoralism: Ecological Relaxation and Biosocial Diversity in Human Populations, Senior Thesis in Human Biology, Claremont College.
Fratkin, E. M. (2004) Ariaal Pastoralists of Kenya: Studying Pastoralism, Drought, and Development in African's Arid Lands. Boston: Pearson Educ.
Galvin, K. A. (2009) Transitions: Pastoralists Living with Change, Annual Review of Anthropology, 38, pp. 185-198.
 McPeak, J., Little, P. D. (2004). Cursed if You Do, Cursed if You Don’t, As Pastoralists Settle, 1, pp. 87-104
Omotayo, A. M., Adu, I. F., Aina, A. B. (1999) The Evolving Sedentary Lifestyle Among Nomadic Pastoralists in the Humid Zone of Nigeria: Implications for Land-Use Policy, Sustainable Development & World Ecology, 6(3), pp. 220-228.
Potts, D. T. (2014) Nomadism in Iran: From Antiquity to the Modern Era, Oxford University Press.
Salzman, C. P. (1980) When Nomads Settle, Process of Sedentarization as Adaptation and Response, Publishes by Praeger.
Sternberg, T. (2008) Environmental Challenges in Mongolia's dry land Pastoral Landscape, Arid Environments, 72 (7), pp. 1294-1304.